آسی، زبانی از خانوادۀ زبانهای هند و اروپایی و متعلق به شاخۀ سکائی از زبانهای ایرانی شمال شرقی. این زبان از مناطق شرقی ایران به قفقاز رفته و با زبان سغدی که آثار آن در آسیای میانه و ترکستان چین به دست آمده و با زبان یغنایی که امروز در نواحی شرقی سمرقند رایج است و نیز با زبان خوارزمی مربوط است (میه، 62؛ یارشاطر، ۲۰).
نیاکان آسها را در قرون وسطى «آلان» و «الآن» و در دوران باستان «سَرْمَت» نامیدهاند. این زبان اکنون زبان آسهای اُسِتّیای شمالی (در فدراسیون روسیه) و اُسِتّیای جنوبی (در گرجستان شوروی) است. به‌علاوه در برخی نقاط دیگر چون کابارده بالکار و استاوْروپول نیز عدهای به زبان آسی تکلم میکنند. سرزمین آسیزبانان در دو سوی سلسله جبال قفقاز واقع شده است. زبان آسی در اصل یک زبان ایرانی است، ولی به سبب تأثیر زبان مردم قفقاز تغییراتی در آن روی داده و از این جهت آن را یک زبان دوجنبهای و شامل عناصر ایرانی و غیرایرانی میدانند (عیسایف، 66, 67؛ ژیرکوف، ۶۳۷). بیرونی در مقدمۀ تحدید نهایات الاماکن مینویسد که زبان قوم آلان و آس آمیختهای از خوارزمی و بجناکی است (ص ۲۱).
زبان آسی در عین حال از تأثیر زبان فارسی به دور مانده، ولی بسیاری از ویژگیهای زبانهای باستانی ایران (مانند صرف اسم در حالات چندگانه و کاربرد پیشوندهای متعدد برای افعال و غیره) را نگهداشته است.
زبان آسی دارای ۲ لهجه است: لهجۀ ایرون[۱] در شرق و لهجۀ دیگور[۲] در غرب. لهجۀ ایرون در بخش وسیعی گسترش یافته و ۷۵ درصد آسها به آن لهجه تکلم میکنند و مبنای زبان ادبی آسی است. ایرون یک لهجۀ فرعی نیز دارد که «توالی» خوانده میشود (ارانسکی، ۳۰۳ .(لهجۀ دیگور که در بخش غربی و امتداد رودخانههای اوروخ و اورسدن رواج دارد، یک لهجۀ مهجور است ولی ویژگیهای مراحل قدیمی این زبان را بیشتر در خود حفظ کرده است (هیستینگز).
در آواشناسی این زبان ۷ مصوت و ۲۸ صامت وجود دارد، و اسم و فعل در آن صرف میشوند. اسمها مفرد و جمع و نکره و معرفه دارند و در ۹ حالت صرف میشوند. اعداد در زبان آسی دارای ۴ طبقهاند: وصفی، ترتیبی، توزیعی و کسری (قس: ابوالقاسمی، ۱۰ به بعد).
کهنترین اثر مکتوب زبان آسی سنگ‌نبشتۀ زِلِنچوک[۳] است که به ۹۴۱م تعلق دارد. این نوشته که سنگ قبری در ۲۱ سطر و به خط یونانی است در ۱۸۸۸م در کرانۀ راست رودخانۀ زلنچوک، یعنی در سرزمین باستانی آلانها، کشف شده است. اما رسم نگارش این زبان به خط یونانی بر اثر عوامل مختلف تاریخی از جمله هجوم تاتارها از میان رفته است (عیسایف، 67). زبان آسی روزگاری به خط فارسی (عربی) نیز کتابت میشده است (اینترنشنال).
خط آسی در ۱۷۹۸م توسط مبلغان مسیحی براساس خط کلیسایی اسلاوی ساخته شد. در ۱۸۴۴م آندره شِگْرِن[۴] (۱۷۹۴-۱۸۵۵م) الفبایی بر پایۀ خط سیریلیِ غیردینی وضع کرد، و سپس، و. میللر[۵] خطی بر مبنای الفبای لاتین برای زبان آسی طرح نمود (اُرانسکی، ۳۰۳-۳۰۴؛ ابوالقاسمی، ۵). از ۱۹۲۳م تا ۱۹۳۸م برای زبان آسی شمالی و جنوبی از الفبایی که براساس خط لاتین طرحریزی شده بود استفاده میشد.
در ۱۹۳۸م خط جدیدی براساس الفبای روسی برای زبان آسی وضع شد، که تاکنون معمول و مورد استفاده است. گرچه در سدههای ۱۸ و ۱۹ کسانی بودهاند که به زبان آسی شعر میگفتهاند، لکن کُستا ختاگوروف[۶] (۱۸۵۹-۱۹۰۶م) شاعر ملی و بنیانگذار ادبیات آسی به‌شمار میرود، و سرودههای او در ترقی و تکامل این زبان سهم مهمی داشته است. داستانهای مربوط به قهرمانان «نَرت[۷]» از ادبیات ملی این زبان است که اکنون ضبط شده و به صورت مکتوب موجود است و در ادبیات آسی اهمیت خاص دارد.
بر طبق آمار ۱۹۷۷م از جمله ۰۳۹‘۴۸۸ نفر آس، ۵۸۹‘۴۳۲ نفر زبان آسی، ۵۴۶‘۲۶ نفر زبان روسی و ۹۰۴‘۲۸ نفر زبانهای دیگر را زبان مادریشان میدانند.
مآخذ
ابوالقاسمی، محسن، زبان آسی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۸ش (جمـ)؛ ارانسکی، ای، ام، مقدمۀ فقهاللغۀ ایرانی، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، پیام؛ اینترنشنال؛ بریتانیکا؛ بیرونی، ابوریحان، تحدید نهایات الاماکن، ترجمۀ احمد آرام، دانشگاه تهران، ۱۳۵۲ش؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی؛ ژیرکوف، «زبانهای شمال قفقاز»، آینده، س ۲، شمـ ۱۰ (بهمن ۱۳۰۶ش)، صص ۶۳۲- ۶۳۸، ۷۴۴-۷۴۷؛ یارشاطر، احسان، «زبانها و لهجههای ایرانی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات، س ۵، شمـ ۱، ۲ (مهر و دی ۱۳۳۶ش)، صص ۱۱- ۴۸؛ هیستینگز، ذیل Ossetic Religion؛ نیز:
Isayev ,M.I., National languages in the USSR, 1977, PP.66-68i Millet, A., Introduction á l étude Comparative des langues Indo- Européennes, the Univer sity of Alabama 1964, P.62.
محمدآصف فکرت