آستانه حضرت معصومه

آستانۀ حَضْرَتِ مَعْصومه، حرم حضرت فاطمۀ معصومه‎(ع) و ساختمانها و موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن که بیشتر آنها در شهر قم واقع است. 

زمینۀ تاریخی

فاطمه(ع)، (د 201ق / 816 م) دختر امام موسى‎کاظم(ع) (128-183ق / 745-799م) است. در باب علت و تاریخ شهرت وی به «معصومه» اظهار‌نظر قطعی دشوار است. براساس فرمانی از جهانشاه قره‎قویونلو (سدۀ 9ق / 15م) فقط می‎توان حدس زد که از همین روزگاران به این نام مشهور شده است. وی در 201ق / 816 م، یک سال پس از ورود امام رضا(ع) به مرو، عزم خراسان کرد و چون به ساوه رسید بیمار شد. موسی‎بن خَزرَج اشعری از اشعریان مقیم قم به ساوه رفت و وی را به قم آورد و در سرای خویش منزل داد. مطابق روایتی دیگر، خود فاطمه(ع) از خادم خواست که او را به قم برد. بیماری او 17 روز ادامه یافت و به فوت انجامید. جنازه‎اش را در محلی موسوم به باغ بابلان که اکنون روضۀ اوست به خاک سپردند. دربارۀ عمر فاطمه(ع) به هنگام وفات، روایات گوناگون است. برخی او را 18 ساله، و بعضی بیش از این دانسته‎اند، اما با توجه به اینکه پدر وی امام موسى کاظم(ع) در 179ق / 795م به دستور هارون‎الرشید گرفتار و زندانی شد و 4 سال در زندان ماند و همانجا وفات یافت و وفات فاطمه نیز در 201ق / 816 م رخ نمود، وی لااقل می‎بایست در 21 یا 22 سالگی وفات کرده باشد. براساس روایتی دیگر فاطمه(ع) مسموم شد، ولی این روایت ضعیف است و مورخان معتبر، از آن میان، حسن‎ بن محمدحسن قمی از آن یاد نکرده‎اند. 
بابلان، مدفن حضرت معصومه باغی بود از آنِ موسى اشعری در بیرون شهر قم. حسن قمی از آن به «مقبرۀ بابلان» تعبیر کرده است، زیرا موسى بن خزرج آن باغ را پس از دفن حضرت معصومه، برای گورستان عمومی وقف کرد و منزلی را که معصومه در آن چندی زیست به مسجد اختصاص داد. این منزل نیز بیرون شهر قم بود و اینک معروف به سرای سِتّیّه، همراه با «بیت‎النور» که محل عبادت وی بود، معمور و مزار مردم است. نخستین‎بار میرابوالفضل عراقی مسجدی در کنار آن ساخت و از این‎رو، محوطۀ وسیع اطراف آن به میدان میر مشهور شد. 
باغ بابلان در کنار رودخانه و بیرون شهر قم بود. مسلم است که این باغ حتى در سده‎های 7 و 8 ق نیز خارج از قم بوده، زیرا قاضی‎احمد قمی از شمس‎الدین صاحب دیوان یاد می‎کند که «متوجه شهر قم شد و چون به آنجا رسید، در مشهد شریف که بیرون شهر است فرود آمد». همچنین به موجب یک وقف‎نامه از روزگار صفویان، حرم بیرون از باروی قم بوده است. در ایامی که شاردن از قم دیدار می‎کرده، دیوار پهن و ستبری از آجر میان ساختمان حرم و رودخانه کشیده شده بوده که به هنگام طغیان رودخانه، به حرم آسیبی وارد نیاید. بنابراین در آن روزگار نیز حرم با رودخانه فاصلۀ چندانی نداشته است، گرچه امروز این فاصله به چند صدمتر می‎رسد، اما این عقب‎نشینی را نمی‎توان طبیعی دانست بلکه به گمان قوی مسیر رودخانه را بعداً کمی تغییر داده‎اند تا حرم از آسیب احتمالی مصون بماند. 

بخش یکم ـ ساختمانها 

پس از فوت معصومه و دفن او در باغ بابلان، روضۀ وی در طی تاریخ دستخوش دگرگونیهای بسیار شد و به‌تدریج بر وسعت و شکوه حرم و بناهای مجاور آن افزوده گشت تا اینکه این روضه به شکوهمندترین و معروف‌ترین زیارتگاههای ایران پس از آستان قدس رضوی تبدیل شد. در زیر به شرح تحوّلات تاریخی ساختمانهای آستانه می‎پردازیم: 

1. حرم

این بنا شامل ساختمان درونی آرامگاه، مرقد مطهر و ضریح اطراف مرقد است. 
آغاز بنای حرم و تحولات آن:   پس از دفن معصومه، اشعریان سایبانی از بوریا بر روی مزار او برافراشتند. این سایبان بر جای بود تا آنکه زنی زینب نام «قبه بر سر تربت او نهاد». در مورد نسب این زینب اختلاف است. حسن قمی مؤلف تاریخ قم (نوشتۀ 378ق /  988م)، او را دختر محمد بن علی ‎بن موسی‎الرضا(ع) می‎داند. بعضی دیگر و از‌جمله حسینی قمی می‎گویند: «زینب دختر امام محمدتقی(ع) وارد قم شد و قبه بر سر تربت آن حضرت نهاد»، بعضی دیگر او را دختر موسى مُبَرقع و برخی دختر امام جواد(ع) می‎دانند و می‎گویند او گنبدی هم بر روی مرقد حضرت معصومه ساخت. گفتۀ اخیر مأخذ معتبری ندارد. به نظر می‎آید گفتار حسن قمی صحیح‎تر باشد، به‎ویژه، نزدیکی زمان مصنف با بنای بقعه مؤید این مطلب است. سایبانی که اشعریان برافراشتند، می‎بایست تا نیمۀ سدۀ 3ق برقرار بوده باشد، زیرا به تصریح حسن قمی، برادر زینب یعنی موسی‎ بن محمد بن علی‎ بن موسی‎الرضا(ع) در 256ق / 869 م وارد قم شد و پس از خروج او از قم، زینب در طلب برادرش از کوفه به قم آمد. مسلم است که بنای زینب نیز لااقل تا 378ق /  988م که تاریخ قم تصنیف شده، بر پای بوده است. از آن پس تا 457ق / 1064م آگاهی چندانی از تجدید بنای خود بقعه در دست نیست، جز آنکه در 350ق / 961م ابوالحسن زید بن احمد بن بحر اصفهانی حاکم قم، سردر بقعه را از جانب رودخانه گسترش داد و در بزرگ‌تری برای آن تهیه کرد. در 447ق / 1055م امیرابوالفضل عراقی از امیران طغرل سلجوقی (د 455ق / 1063م) به اشارت شیخ طوسی (385-460ق / 995-1067م) «مشهد و قبۀ سِتّی فاطمه را بساخت». ساختمان این بنا تا 457ق / 1065م به درازا کشید. این بنا فاقد ایوان و بیوتات و گلدسته بود. در حملۀ مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند. ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید، زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان برجای بوده است. برخی گفته‎اند که تیمور گورکانی (736-807 ق / 1335-1404م) نیز قم را ویران کرد، ولی برخی منکر هجوم تیمور به قم شده‎اند. حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد می‎کند، ولی دانسته نیست مقصود وی، ویرانی ناشی از حملۀ مغولان است یا کسان دیگر؛ نیز معلوم نیست که به خود حرم آسیبی وارد شده است یا نه. پس از آن سلطان محمد الجایتو (د 716ق / 1316م) که آثار او در مشهد رضوی مشهور است، به عمران شهر قم و مشاهد آن پرداخت. کاشیهای موجود در آستانه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار دوران اوست. در روزگار صفویان، آستانۀ حضرت معصومه شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه را مرتفع‎تر ساختند و به کاشی آراستند. اینان، خادمان و حافظان و زائران را میهمان می‎کردند و هزینه می‎دادند و بالجمله «دارالمؤمنین قم در این وقت، کمال معموری و آبادی به هم رسانید». 
بنای عراقی تا 925ق / 1519م بر جای بود. در این سال شاه‎بیگم دختر شاه‎اسماعیل اول صفوی (د 930ق / 1523م) به مباشرت عمادبیک، بقعۀ حضرت معصومه را به صورت بنایی 8 پهلو با 8 صُفّه تجدید کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرَّق بیاراست و در جلوِ آن ایوانی با 2 مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت. اما قاضی میراحمد منشی، تاریخ بنای مزبور را 946ق /  1539م و بانی آن را شاه‎بیگی بیگم دختر مهمادبیک می‎داند که «عمارت رفیعۀ حضرت معصومه را بکرد و قریب 1000 تومان املاک نفیس وقف آن مزار موهبت آثار فرمود». کجوری و آل بحرالعلوم می‎گویند در 529ق / 1134م شاه‎بیگم دختر عمادبیک، بر سر مرقد حضرت معصومه گنبدی بنا نهاد. این گفته‎ها بی‎گمان نادرست است، زیرا قزوینی رازی مؤلف النقض (نوشته در 560 ق / 1164م)، از بنای ابوالفضل عراقی سخن می‎گوید. اگر شاه‎بیگم نامی بر بقعۀ فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد می‎کرد. این اشتباه ظاهراً باید از تشابه دو رقم «925» و «529» و «عمادبیک» و «مهمادبیک» و ریختگیهای کتیبه‎ای که واعظ کجوری و آل بحرالعلوم آن را نقل کرده‎اند، ناشی شده باشد. خاصه آنکه فیض در گنجینۀ آثار قم، اشتباه وی را در ذکر تاریخ بنا، ناشی از آن می‎داند که مطابق رسم آن روزگار، اعداد روی کتیبه‎ها را معکوس می‎نوشتند. خود وی نمونه‎هایی از این گونه تاریخ‎نویسی را دیده و شواهدی از آن را آورده است. کتیبۀ موردِ نظرِ کجوری که در ایام قاجاریان می‎زیست، در آیینه‎کاری حرم و دیوارهای اطراف و محو کاشیها و گچ‎بریهای کهن توسط کیکاووس میرزای قاجار از میان رفت. 
در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم معصومه از این حمله بی‎نصیب نماند و اشرف افغان (د 1142ق /  1729م) به هنگام عقب‎نشینی از برابر نادر، همۀ نفایس و زر و زیورهای آستانه، حتی طلاهای روی صندوق مرقد شاه‎عباس را نیز کند و به یغما برد. در دورۀ نادری (1148-1160ق /  1688-1747م)، و زندی (1162- 1209ق /  1748-1794) از مرمت یا تجدید بنای حرم، اطلاعی در دست نیست، اما در روزگار قاجاریان، حرم مطهر شکوه و عظمت روزگار صفویان را بازیافت. فتحعلی‎شاه (د 1250ق / 1834م) سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد، به تصریح کتیبۀ موجود، آیینه‎کاری دیوارهای حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمدشاه (د 1264ق / 1847م) پایان یافت. 

مرقد مطهر

پس از بنای بقعه و تجدید ساختمان آن، در 605 ق /  1208م به اشارۀ امیرمظفر احمد بن اسماعیل، بزرگ‌ترین کاشی‎ساز عصر به نام محمد بن ابی‎طاهر کاشی قمی، یا محمد بن طاهر بن ابی‎الحسین مدت 8 سال به ساختن کاشیهایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در 630 ق / 1232م آن کاشیها را آماده و در جای خود تعبیه کرد. این کاشیها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و باارزش‎ترین آثار موجود در آستانه به‌شمار می‎رود. طول مرقد 90 / 2 و عرض و ارتفاع آن 20 / 1 متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه‎طهماسب به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند. 

ضریح

نخستین ضریح مرقد، ساختۀ شاه‎طهماسب اول است. این ضریح در 950ق / 1543م به طول 80 / 4 و عرض 40 / 4 و ارتفاع 2 متر از آجر بنا شد. در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در 1213ق /  1798م به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی‎شاه ساخته و نصب شد. شاه‎طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصلۀ نیم‌متری از زاویۀ جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در 1000ق / 1591م توسط شاه‎عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی‎شاه این ضریح را در 1245ق / 1829م با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‎ای از سنگ مرمر به ارتفاع 30 سانتی‌متر جای داد. ضریح فتحعلی‎شاه یک‎بار در 1328ق / 1910م و بار دیگر در 1365ق / 1945م به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در 1348ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند. 

2. گنبد و گلدسته‎ها

الف ـ گنبد

نخستین گنبدی که بر فراز تربت فاطمه بنا شد، ساختۀ ابوالفضل عراقی در 457ق / 1064م بود. در 925ق /  1519م شاه‎بیگم صفوی این گنبد را ویران کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. در 118ق / 1803م به فرمان فتحعلی‎شاه با 000‘12 خشت زرین گنبد را بیاراستند. ارتفاع گنبد از سطح بام 16 متر و از سطح زمین 32 متر است. پیرامون خارجی آن 6 / 35 و پیرامون داخلی آن 66 /  28 و قطرش 12 متر است. 

ب ـ گلدسته‎ها

در آستانۀ حضرت معصومه جمعاً 6 گلدسته هست. دو گلدستۀ خود حرم در اوایل روزگار صفویان، توسط شاه‎بیگم بنا شد. در 1198ق / 1783م این 2 گلدسته توسط لطفعلی‎خان زند تجدید بنا شد، زیرا از قصیدۀ هاتف اصفهانی که در پیشانی ایوان طلا کتیبه شده، برمی‎آید که 2 گلدستۀ شاه‎بیگم پیش از تجدید بنای لطفعلی‎خان ویران بوده است. در 1218ق / 1803م فتحعلی‎شاه این گلدسته‎ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‎ها در ایام ناصرالدین‎شاه، توسط حسین‎خان شاهسوند، معروف به شهاب‎الملک در 1286ق /  1869م تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. در 1299ق / 1881م کامران میرزای قاجار آنها را با خشتهای زرین بیاراست. ارتفاع این گلدسته‎ها از کف صحن 20 / 32 و از سطح بام 40 / 17 و قطر آنها 5 / 1 متر است. دو گلدستۀ دیگر در 1303ق / 1885م توسط علی‎اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدستۀ اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها از کف صحن 80 / 42 و از سطح بام 28 متر و قطرشان 30 / 3 متر است. دو گلدستۀ دیگر موسوم به گلدستۀ کوتاه بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن جدید قرار دارد که همواره از آنها برای اذان گفتن استفاده می‎شده است. این گلدسته‎ها به ارتفاع 50 / 13 متر از کف صحن و قطر 3 متر و پیرامون 90 / 9 متر به شکل هشت‎ضلعی منظم ساخته شده‎اند.

3. صحنها و ایوانها

آستانۀ حضرت معصومه دارای 2 صحن است: صحن عتیق و صحن جدید. 

صحن عتیق

در 925ق /  1519م شاه‎بیگم صفوی برای نخستین‎بار صحنی به شکل مربع با 3 ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوانها همچنان بر جای بود تا روزگار فتحعلی‎شاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل 8 ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوانهای صحن و عتیق افزوده شد و اکنون 7 ایوان در آن هست. 4 ایوان در جنوب و 3 ایوان در شمال صحن. مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه‎بیگم ساخته شد و در 1249ق /  1833م توسط فتحعلی‎شاه طلاکاری گشت. در این ایوانها انواع تزیینات هنری اسلامی مانند مقرنس‎کاری و گچ‎بری و آینه‎کاری به کار رفته و کتیبه‎هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‎شود. طول ایوان طلا 9 متر، عرض آن 6 متر و ارتفاعش 80 / 14 متر است. 

صحن جدید

این صحن از آثار میرزاعلی‎اصغرخان اتابک است و ساختمان آن 8 سال از 1295ق / 1878م تا 1303ق / 1885م به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز 7 ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است. این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساختۀ استادحسن معمار قمی است. طول ایوان 9 متر، عرض آن 87 / 7 متر و ارتفاعش 80 / 14 متر است. ایوانهای صحن جدید نیز دارای انواع تزیینات کاشی‎کاری، مقرنس‎کاری، گچ‎بری حجاری و کتیبه‌های گوناگون است. 

4. رواقها و گنبدها

در اطراف حرم 6 رواق هست که اغلب دارای گنبدی کوچکتر از گنبد اصلی حرم است. 3 رواق ساختۀ صفویان، 2 رواق ساختۀ قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواقها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‎هایی نفیس به خط خوش‎نویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به جشم می‎خورد. 

رواق شرقی یا رواق آینه

در شرق روضه قرار دارد و در 1300ق / 1882م توسط علی‎اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق 23 متر، عرض آن 5 / 3 متر و ارتفاعش 5 متر است. 

رواق غربی

شامل 3 بخش است و در 1236ق / 1820م توسط محمدتقی میرزاحسام‎السلطنه فرزند فتحعلی‎شاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمان‎سرایی که شاه‎طهماسب در 945ق /  1538م ساخته بود بنیاد شد. 

رواق و گنبد شاه‎صفی یا حرم زنانه

آرامگاه شاه‎صفی در آن جای دارد و در 1052ق / 1642م به دستور شاه‎عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‎ای نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است. 

رواق و گنبد شاه‎عباس دوم

در 1077ق / 1666م توسط شاه‎سلیمان بر روی مقبرۀ شاه‎عباس بنا شد. گنبد آن 16 ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‎ای به خط محمدرضا امامی است که سورۀ جمعه بر آن نوشته شده است. 

رواق و گنبد شاه‎سلیمان

مرقد شاه‎سلیمان و شاه‎سلطان‎حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال 1107ق / 1695م توسط سلطان‎حسین ساخته شد. قاعدۀ گنبد آن 4 ضلعی نامنظم است. کتیبه‎ای به خط خطیب قمی در آن هست که سورۀ حشر بر آن نوشته شده است. 

رواق و گنبد طباطبایی

رواقی است به شکل مثلث، ساختۀ حاج‎آقامحمد طباطبایی (آیةالله زادۀ قمی) که ساختمان آن از 1360ق / 1941م تا 1370ق / 1950م به درازا کشیده است. 

5. مدارس و مساجد

از آغاز ساختمان حرم، به‌تدریج مدارس و مساجدی در اطراف آن پدید آمد. در دوره‎های مختلف تعدادی از این مدارس بر اثر مرور زمان ویران شد، سپس مدارس دیگر ساخته شد و همواره بر وسعت و اهمیت آنها افزوده گشت تا امروز که این مدارس ازجمله مدرسۀ فیضیه و دار‎الشفاء، از مراکز بسیار مهم و معتبر علوم اسلامی شیعی به‌شمار می‎آید. 

6. موزه

در طی دوره‎های مختلف که از آغاز بنای حرم می‎گذرد، اشیاء گرانبهایی در آنجا گرد آمده است که زائران و مجاوران حرم و گاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‎اند. پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیاء نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در 1314ش وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه درنظرگرفت و پس از نوسازی به موزۀ آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسۀ فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزۀ سابق، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیاء نفیسی چون مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‎های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‎شود. 

7. کتابخانه

پیش از تأسیس کتابخانۀ آستانه، مقداری از کتابهای نفیس خطی و قرآنهای مذهَّب و گرانبهایی را که در طی سالیان دراز گردآمده بود، در حجره‎ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال 1314ش که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتابها از میان رفت. بقیه را در دو صفّۀ بزرگ بر فراز صفه‎های داخلی ایوان آینه جای دادند. در 1330ش، کتابخانه‎ای مرکب از 2 سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‎های شرقی صحن عتیق، و 2 مخزن کتاب روی مقبرۀ مستوفی و غرفۀ مشرق‎الشمسین ساخته شد و آن کتابها را به آنجا منتقل کردند. 

بخش دوم ـ موقوفات و تولیت آستانه 

چنانکه از گفتۀ حسن‎ بن محمدقمی برمی‎آید از دیرباز املاک و رقباتی وقف آستانۀ حضرت معصومه بوده است. در طی سالیان، از سوی مردم و فرمانروایان بر این موقوفات افزوده شده تا امروز که املاک و مستغلات بسیاری جزء موقوفات آستانه گشته است. وقف‎نامه‎های بسیاری از موقوفات اکنون باقی است و آنها را در آغاز و انجام قرآنهای خطی آستانه می‎توان دید. تاریخ کهن‎ترین وقف‎نامه به حدود 590ق / 1543م می‎رسد. موقوفات آستانه شامل زمین و مستغلاتی چون املاک مزروعی، دکانها، و اشیاء قیمتی فراوان است که درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین‌شده می‎رسد. نظارت بر موقوفات و مصرف درآمد آنها، مستلزم تعیین کسی است که متصدی این وظایف باشد. به همین دلیل، بزرگان شیعه نیز کسانی را از سوی خود به عنوان وکیل وقف برای نظارت بر موقوفات بقعه و بارگاه امامان سلف و امامزادگان تعیین می‎کرده‎اند. کهن‌ترین خبری که در مورد تولیت آستانۀ حضرت معصومه در دست است، روایت حسن‎ بن محمد قمی است که از احمد بن اسحاق اشعری به عنوان وکیل وقف قم از سوی امام حسن عسکری(ع) یاد کرده است. وکالت موقوفات به مرور زمان به تولیت تغییر یافت و متولیان که بعداً دارای اختیارات وسیع‌تری گردیدند، از سوی امیران و فرمانروایان تعیین می‎شدند. کهن‎ترین فرمان تولیت آستانۀ حضرت معصومه که اینک در دست است، فرمان جهانشاه ترکمان قره‎قویونلو است که در 27 جمادی‎الاول 868 ق / 6 دسامبر 1464م صادر شده است. در فرمان شاه‎طهماسب که در 948ق / 1541م، و فرمان شاه‎عباس که در 1017ق /  1608م صادر شده است، نامهای چند تن از متولیان آن روزگار که از یک خانواده بوده‎اند، به چشم می‎خورد. در این ایام، انتصاب و عزل کارکنان آستانه نیز از وظایف متولیان بوده است. پس از آن در طی چند قرن به‌تدریج حدود اختیارات متولیان افزایش یافت تا آنجا که امروزه کلیۀ امور آستانه طبق اساسنامۀ مصوب، با تولیت آستانه است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 9 / 84؛ آل بحرالعلوم، جعفر، تحفةالعالم، نجف، 1354ق، ص 36؛ ارباب، محمدتقی‎بیک، تاریخ دارالایمان قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، 1353ش، صص 33-34؛ اسکندربیک ترکمان، ذیل عالم‎آرای عباسی، به کوشش احمد سهیلی، تهران، اسلامیه، 1317ش، ص 257؛ براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمۀ علی‎اصغر حکمت، تهران، امیرکبیر، 1357ش، 3 / 569؛ برقعی، علی‎اکبر، راهنمای قم، قم، آستانۀ مقدسه، 1317ش، صص 32، 33، 51، 53، 85، 92؛ تذکرةالملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1332ش، ص 44؛ جهان‎پور، فرهنگ، «فرامین پادشاهان صفوی در موزۀ بریتانیا»، بررسیهای تاریخی، س 4، شم‍ 4 (مهر، آبان 1348ش)، صص 225، 226، 229، 230؛ حسینی قمی، صفی‎الدین، خلاصة‎البلدان، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت، صص 116، 118، 181، 191؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب‎السیر، تهران، خیام، 1362ش، صص 333-334؛ دالمانی، هانری رنه، از خراسان تا بختیاری (سفرنامه)، ترجمۀ فره‎وشی، تهران، ابن‎سینا، امیرکبیر، 1335ش، ص 853؛ رشیدالدین فضل‎الله، جامع‎التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1362ش، 2 /  808-809؛ زاهد، جلیل و محمدرضا زهتابی، ایران زمین، تهران، پدیده، 1348ش، صص 134-136؛ شاردن، ژان، سیاحتنامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، 1349ش، 3 / 76، 77؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس‎المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1375ق، ص 146؛ فقیهی، علی‎اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، اسماعیلیان، 1350ش، صص 89، 106، 152، 182، 211؛ فلاندن، اوژن، سفرنامۀ ایران، ترجمۀ حسین نورصادقی، تهران، 1356ش، ص 123؛ فیض، گنجینۀ آثار قم، قم، مهر استوار، 1349ش، جم‍ ؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‎الدین محدث ارموی، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش، صص 164، 219، 220؛ قمی، حسن ‎بن محمد، تاریخ قم، به کوشش جلال‎الدین طهرانی، تهران، توس، 1361ش، صص 211، 213-216؛ قمی، قاضی احمد، خلاصةالتواریخ، به کوشش احسان اشراقی، دانشگاه تهران، 1359ش، ص 290؛ کجوری، ملاباقر، جنةالنعیم والعیش‎السلیم (روح و ریحان)، تهران، 1298ش، ص 459؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش، صص 126-127؛ مدرسی، طباطبایی، حسین، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، قم، حکمت، 1353ش، صص 56-59، 170؛ همو، نام کتاب؟ قم، حکمت، 1350ش، صص 130، 132، 133، 184، 271؛ همو، «مدارس قدیم قم»، وحید، س 8، شم‍ 2 (بهمن 1349ش) صص 205-206؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1362ش، ص 205؛ همو، نزهةالقلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، 1913م، ص 67؛ مشیری، ابوالقاسم، «تاریخچۀ بنای آستانۀ مبارکۀ قم»، معارف اسلامی، شم‍ 23 (دی 1354ش)، صص 96، 98؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش، ص 365؛ نصرآبادی، محمد، طاهر، تذکره، به کوشش وحید دستگردی، تهران، 1317ش، ص 78. 

صادق سجادی