آستاراخان

آسْتاراخان، مرکز شهرستانی به همین نام که در دو سوی مصب رود ولگا واقع شده و بخشی از مناطق جنوبی جمهوری شوروی فدراتیو روسیه است. 

وجه تسمیه

روسها این شهر را آستراخان می‎نامند. نخستین آگاهی دربارۀ آستاراخان مربوط به سدۀ 7ق / 13م است که کوچ‎نشینان تاتار آن را به صورت هشترخان یا حاجی‎طرخان (ترخان) و نامهایی از این‎گونه می‎نامیدند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، چ 3، 2 / 339). جهانگردان اروپایی و مسلمان ازجمله ابن بطوطه که در سدۀ 8 ق / 14م می‎زیست، از این شهر یاد کرده‎اند. وی ترخان را جایی دانسته که از مالیات و عوارض دیوانی معاف بوده است؛ و نام حاجی طرخان را چنین توجیه کرده است؛ «این شهر به یکی از حجاج نیکوکار ترک منسوب است که سلطان در خانۀ او مهمان شده و آن محل را به او بخشیده است» (1 / 384، 385). طرخان عنوان بعضی از سران قبایلی بوده که عده‎ای از آنها تابع ترکان بودند؛ و در آثار متقدمان بدین نکته اشاره شده است. به عنوان نمونه فرمانروای چاچ در نیمۀ سدۀ یکم ق / 7م عنوان طرخان داشت. طبری، بلاذری، ابن اثیر و دیگر مورخان اسلامی از «نیزک طرخان» یاد کرده‎اند که در 88 ق / 707م به فرمان قتیبة بن مسلم باهلی، عامل بنی‎امیه، به دار آویخته شد (بلاذری، 141، 307، 308). فردوسی از «بیژن طرخان» به عنوان فرمانروای سمرقند نام برده است. (9 /  348، 349). ابن فضلان (ص 77)، طرخان را عنوانی قبیله‎ای و مربوط به ترکان دانسته است. گرچه نمی‎توان منشأ نام حاجی طرخان را به صورتی دقیق معلوم و مشخص کرد، با اینهمه تصور می‎رود نام مزبور را با عنوانی قبیله‎ایِ طرخان مرتبط باشد. 

سیمای طبیعی

مساحت شهرستان آستاراخان 1 / 44 هزار کمـ2 و جمعیت آن طبق آمار 1390ق / 1970م حدود 000‘868 نفر است. ایالت مزبور دارای 10 واحد اداری، 2 شهر بزرگ و 14 قصبۀ نوع شهرستانی است. این شهرستان در دشت شمال دریای خزر و بر مصب رود ولگا قرار گرفته است. اراضی آن هم‎سطح دریا و در بعضی نواحی پایین‎تر از آن است. دشت آستاراخان دارای گنبدهای نمکی است که گاه ارتفاع آنها به 150 متر می‎رسد. در مصب رود ولگا نیز تپه‎هایی وجود دارد که آنها را تپه‎های بروفسک می‎نامند. آب و هوای این منطقه قاره‎ای و خشک است. دمای متوسط در ژانویه °7 / 9- در شمال و °9 / 6- سانتی‎گراد در جنوب است که در ژوئیه در شمال به °5 / 24 و در جنوب به °1 / 25 سانتی‎گراد می‎رسد. میزان بارندگی سالانه در شمال 244 میلی‎متر و در جنوب 175 میلی‎متر است. دورۀ پوشش گیاهی بالاتر از °5 سانتی‎گراد آغاز می‎گردد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، چ 3، 2 / 337). مصبّ رود ولگا به شاخه‎های زیادی منقسم می‎شود که هریک رودهای جداگانه‎ای را تشکیل می‎دهند. در این ایالت چندین دریاچۀ نمک، و در اطراف مصب رود ولگا دریاچه‎هایی از آب شیرین وجود دارد. 

پوشش گیاهی

در این سرزمین گیاهان دانه‎ای و گیاهان نمک‎دوست می‎رویند که برای علیق دام از آنها استفاده می‎شود. مساحت اراضی قابل استفادۀ این استان، از دیدگاه کشاورزی، جمعاً 300‘507‘3 هکتار است. 3 / 9٪ اراضی مزبور زیر کشت غله و 6 / 15٪ زیر کشت علیق قرار دارد و 9 / 72٪ علف‎زار است (همانجا). 

حیات حیوانی

در دشت آستاراخان جانورانی چون گراز، انواع آهوی بدون شاخ، انواع موش، عقاب و انواع مختلف خزندگان زندگی می‎کنند. در رود ولگا به‎ویژه منطقۀ آستاراخان بیش از 50 نوع ماهی وجود دارد، که بالغ بر 30 نوع از آن مصرف صنعتی دارند. ماهی خاویاری استروژن این منطقه دارای شهرت جهانی است. در مصب رود ولگا، لک‎لک، پلیکان و دیگر پرندگان در فصولی از سال زندگی می‎کنند (همانجا). 

جمعیت

طبق آمار 1959م حدود 5 / 77٪ اهالی آستاراخان را روسها تشکیل می‎دهند. 80 / 9٪ از اهالی قزاق، 2 /  8٪ تاتار و 5 / 4٪ از دیگر اقوام هستند. اکثر اهالی بومی این ناحیه مسلمان و شافعی مذهبند، ولی با کوچ روسها به این سرزمین، نسبت مسلمانان به مسیحیان کاستی پذیرفت. سال 1969م تراکم جمعیت در این سرزمین 9 / 18 نفر در هر کمـ2 بود (همانجا). 

سابقۀ تاریخی

شهر آستاراخان در دو سوی رود ولگا و شاخه‎ای از مصب آن قرار گرفته است. این شاخه از ولگا، آختوبینسک نام دارد. این شهر به 3 منطقۀ شهری تقسیم شده است. آستاراخان توسط مغولان در نزدیکی شهر اتل (اتیل) که متعلق به خزران بود بنا گردید (بارتولد، 3 / 336). چنین به نظر می‎رسد که ضرب سکه در این ناحیه از 782ق / 1380م آغاز شده باشد. این شهر در سالهای 798-801ق / 1396-1399م به فرمان امیرتیمور گورکانی ویران شد، ولی بار دیگر شکوفایی خود را بازیافت. گمان می‎رود شکوفایی شهر پس از انحطاط پایتخت کهن این سرزمین ــ شهرسرای ــ صورت گرفته باشد. پس از انقراض حکومت قزل‎اوردا (اردوی زرین) در اوایل قرن 10ق / 16م، دولت تازه‎ای در آستاراخان پدید آمد که تا اواسط قرن بعد دوام یافت. در 961ق / 1554م آستاراخان به تصرف روسها درآمد. 
روسها نخست خان‎درویش‎علی را به عنوان تابع و دست‎نشاندۀ خود در این ناحیه قرار دادند. در 963ق / 1556م  شهرستان و شهر آستاراخان مدتی ضمیمۀ خاک روسیه شد (همانجا). جهانگرد و بازرگان روسی فدوت کوتوف (ص 99) که در همان سال طی سفر خود به ایران از این شهر دیدن کرده، مطالب ارزنده‎ای پیرامون آستاراخان ارائه نموده است. بنا به نوشتۀ این جهانگرد در کنار رود آختوبا (آختوبینسک کنونی) که تاتارها آن را «آق ـ توبا» می‎نامیدند و فاصلۀ آن از آستاراخان حدود 60 ورست (یک ورست معادل 0668 / 1 کمـ است) بود، شهر دیگری به نام قزل‎اوردا قرار داشت (ص 66). قزل‎اوردا را روسها سرای ـ برک یا نووی ـ سرای (سرای جدید) می‎گفتند. این شهر در 884 ق / 1479م ویران گشت و چنین به نظر می‎رسد که به روزگار سفر کوتوف صورت شهری آباد نداشت و تنها خرابه‎هایی از آن برجا مانده بود. بنای آستاراخان به عنون شهر عمده و خان‎نشین این سرزمین را، سالهای 863-963ق / 1459-1556م نوشته‎اند (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، همانجا). پایه‎های شهر کنونی آستاراخان در 965ق / 1558م با بنای دژی بر کنار رود نهاده شد. دژ بر فراز تپه‎ای به نام زایچی یا دولگی که رود ولگا آن را احاطه کرده است، بنا گردید (همانجا). کوتوف ضمن اشاره به ویرانی شهر قزل‎اوردا و حمل سنگهای آن جهت بنای آستاراخان، چنین اشاره کرده است که در قزل‎اوردا «کاخ شاهی، مسجد و چند بنای دیگر همه از سنگ ساخته شده‎اند. ولی اکنون همۀ این بناها را ویران می‎کنند و سنگهای آن را برای انجام کارهای مختلف به آستاراخان می‎برند» (ص 66). در سدۀ 11ق / 17م آستاراخان به صورت یکی از استحکامات نظامی ـ دریایی دولت روسیه برای حفظ مصب رود ولگا درآمد (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، همانجا). در 967ق /  1568م سپاه ترکان به آستاراخان درآمدند. ولی اندکی بعد ناگزیر از ترک آن سرزمین شدند. در 997ق / 1589م کنار بخش تاتاران که بارتولد آن را «شهر تاتاران» نوشته است، دژی روسی بنا گردید. از آن زمان آستاراخان به تابعیت دولت روسیه درآمد و به سبب محل بسیار مناسبی که در مصب رود ولگا داشت، از دیدگاه بازرگانی و صنعت روبه پیشرفت نهاد و به شهری بزرگ مبدل گشت (بارتولد، همانجا). آستاراخان یکی از کانونهای قیام و مبارزه علیه دولت روسیه به رهبری استپان رازین8 (1080-1081ق /  1669-1670م) بود. مدت 17 ماه کازاکها بر این سرزمین فرمان راندند (کازاکها از اقوام اسلاو و جدا از قوم قزاق ساکن قزاقستان هستند). آغاز سدۀ 12ق /  18م در آستاراخان قیام بزرگی علیه دولت روسیه روی داد که به شورش سالهای 1116-1117ق / 1704-1705م مشهور است (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، همانجا). آستاراخان طی سدۀ 13ق /  19م تبعیدگاه مخالفان دولت روسیۀ تزاری بود. طی دوران جنگهای داخلی که پس از انقلاب اکتبر 1917م درگرفت، میان دولت نوبنیاد روسیۀ شوروی با مخالفان آن پیکارهای عمده‎ای در آستاراخان روی داد که سرانجام با پیروزی ارتش سرخ، حکومت حزب بلشویک در این ناحیه تثبیت شد. 

جمعیت

جمعیت شهر آستاراخان در 1331ق / 1913م حدود 000‘163، در 1358ق /  1939م 0000‘245 و در 1379ق /  1959م 000‘305 نفر بود. ولی طبق آمار 1390ق / 1970م به 000‘411 نفر افزایش یافت. اکثر اهالی این شهر را روسها تشکیل می‎دهند (همانجا). 

فعالیت اقتصادی

آستاراخان یکی از مراکز صنعتی منطقۀ دریای خزر است. بخشهای صنعتی عمدۀ آن عبارتند از صنایع تهیۀ فلز، ماشین‎سازی، صنایع شیمیایی، تهیۀ چوب، مواد خوراکی، شیلات و مجتمع تهیۀ کنسرو ماهی. در آستاراخان مؤسسات تهیۀ گوشت، لبنیات و شیرینی‎سازی نیز فعالیت دارند. صنایع ماشین‎سازی عمدتاً در خدمت مجتمع کنسرو ماهی قرار گرفته است. در آستاراخان تأسیسات تولید پشم و شیشه، لاستیک‎سازی، کفش، پوست و کشباف نیز فعالیت دارند (همانجا). 

حمل و نقل و ارتباطات

آستاراخان مرکز بزرگ صنعتی و بندر مهم دریایی رود ولگا و دریای خزر است و از طریق کشتی با کلیۀ بنادر عمدۀ دریای خزر و نیز شهرهای مهم کرانۀ رود ولگا از‌جمله شهر صنعتی گورکی ــ یکی از مراکز صنعتی و اتومبیل‎سازی اتحاد شوروی ارتباط دارد، و مرکز تقاطع راه‎آهن ساراتف ـ قزلار ـ گوریف است (همانجا). 

فرهنگ و تأسیسات فرهنگی

در آستاراخان دانشکدۀ فنی، دانشکدۀ صنایع پرورش و تولید ماهی، دانشکدۀ پزشکی و دانشسرای عالی فعالیت دارند. شعبه‎ای از دانشکدۀ مهندسی راه‎آهن شهر روستوف نیز در این شهر دایر است. این شهر دارای 20 آموزشگاه از جمله آموزشگاه اقیانوس‎شناسی و آموزشگاه پرورش ماهیهای خاویار و دارای مرکز تلویزیون است. 

آثار تاریخی

فدوت کوتوف (ص 66) که در عهد صفویه می‎زیست، از آستاراخان به عنوان شهری بزرگ و پدید آمده از سنگ یاد کرده است. بنا به نوشتۀ او دیوار بلند و درازی با برجها و دروازه‎ها در طول ساحل ساخته شده است. این دیوار با دو حصار دیگر، قلعه‎ای را تشکیل داده‎اند (روسها این‎گونه دژها را کرمل یا کرملین می‎نامند). در قلعه جایگاههای متعددی برای تیراندازان و نیز محل گمرگ، بازار، قهوه‎خانه، منازلی برای ساکنان، جای خاصی برای اسیران، گروگانها و خانواده‎های آنان وجود داشت. در پایین شهر چادرهای (یورتهای) تاتاران قرار‌گرفته بود و در پیرامون شهر کوچ‎نشینان نوگای سکنی داشتند (همان، 66، 67) قوم نوگای از اقوام ترک ـ مغول و قزل‎اوردا بودند. این قوم اواسط سدۀ 10ق / 16م تابع دولت روسیه شدند و در اراضی وسیعی از ساحل دریای خزر و شما قفقاز تا کرانۀ دریای سیاه سکنى گزیدند. در منتهی‎الیه بخش علیای شهر، بنای مسجد جلب نظر می‎کند، و پایین‎تر از آن باغها و جالیزها قرار‌گرفته‎اند. بخش سفلای شهر محل پرستشگاهها و بازار آهنگران بود (همان، 67). اکنون نیز در مرکز شهر آستاراخان، قلعۀ قدیمی که فدوت کوتوف از آن یاد کرده با دیوارها و بنای سنگی که دارای 8 برج است، جلب نظر می‎کند. تاریخ بنای این قلعه را سالهای 987-1029ق /  1579-1620م نوشته‎اند. در این قلعۀ قدیمی یا «کرملین»، کلیسای بزرگی به نام اوسپنسکی وجود دارد که بنای آن متعلق به سالهای 1700-1710م است (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، همانجا).

مآخذ

ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348ش؛ ابن فضلان، احمد، سفرنامه، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش؛ بلاذری، احمد بن یحیى، فتوح‎البلدان، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ش؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی (روسی، چ 3)؛ فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، به کوشش آ. برتلس و عبدالحسین نوشین، مسکو، انتشارات دانش، 1971م؛ نیز: 

Bartold, V. V., Sochineniia, Moskva, izdatel stvo Nauka, 1965; Kotov, Fedot, Khozhenie kuptsa Fedota kotova v persiiu, ed. A. A., Kuznetsov, Moskva, izdatelstvo Vostochnoy litraturi, 1958. 

عنایت‎الله رضا