آسک

آسَک، یا اَسَک، نام منطقه‎ای شامل چند روستا و یک شهر باستانی (ابودلف، 90) نزدیک ارجان از نواحی اهواز (یاقوت، 1 / 53) و در مسیر یکی از 2 راه اصلی خوزستان به عراق (اصطخری، 94) که امروزه ویرانه‎های آن در شمال غربی زیدان کنونی، در دامنۀ کوه، سمت شمال گُرْگُری و غوله و در 4 فرسنگی خلف‎آباد (شوشتری، 190) برجاست. ظاهراً این منطقه در روزگار ساسانیان از نقاط آباد به‌شمار می‎رفته است، چه جغرافی‎نویسان از ایوان بلند آن بر کنار چشمه‎ای پرآب و بیماری‎زا، که روبروی آن گنبدی به ارتفاع 100 ذرع قد برافراشته بوده، سخن گفته و بنای آن را به قباد پدر انوشیروان نسبت داده‎اند (یاقوت، 1 / 61). ابودلف که در سالهای(331-341ق / 943-952م) در ایران به سر می‎برده، نوشته است: «در آنجا یک مسجد و در محوطۀ بیرون آن قبرستان جماعتی از مسلمانان است که در ایام فتوحات، آنجا شهید شده‎اند... گنبدی زیباتر و محکم‌تر از آن در جایی دیگر ندیده‎ام. بر درب غربی گنبد سنگ‌نوشتی به زبان پهلوی دیده می‎شود» (صص 90، 91). با این‌همه شگفت است که سایر جغرافی‎نویسان سدۀ 4ق / 10م از این یاد نکرده و تنها به ذکر نخلستان و شرح دوشاب معروف آن که در آن وقت به عراق صادر می‎شده است، سخن رانده‎اند (ابن حوقل، 29؛ اصطخری، 93). 
شهرت آسک گذشته از این، بیشتر به سبب جنگی است که میان خوارج به سرکردگی ابوبلال مرداس‎بن اُدَیّه و سپاه عبیدالله ‎بن زیاد در این محل درگرفت (61 ق / 681 م) و به شکست سپاه ابن‎زیاد انجامید (ابن‎اثیر، 4 / 94) و عیسی‎بن فاتِک در آن‎باره شعری سرود (یاقوت، 1 / 53). 
برخی از جغرافی‎نویسان از آتش بزرگی که همواره بر فراز کوهی که آسک در دامنۀ آن بنا شده بود، سخن گفته‎اند (حدودالعالم، 137). از سخن مسعودی برمی‎آید که این آتش ناشی از اشتعال نفت یا گاز در سطح زمین بوده است (2 / 6، 7)، گمان اصطخری نیز این بوده که سرچشمۀ این آتش نفت یا زفت است (ص 92)، ولی گویا کوه مذکور در آن روزگار فعالیت آتش‎فشانی داشته و تا همین اواخر نیز اندکی فعال بوده و کمی دود و روشنایی از آن برمی‎خاسته است (شوشتری، 190).

مآخذ

ابن‎اثیر، عزالدین، کامل، بیروت، دارصادر، 1402ق؛ ابن‎حوقل، صورةالارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنگاه و نشر کتاب، 1345ش؛ ابودلف، مسعر بن مهلهل، سفرنامه، به کوشش و. مینورسکی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، فرهنگ ایران زمین، 1342ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1403ق؛ شوشتری، سیدمحمدعلی امام، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، امیرکبیر، 1331ش؛ یاقوت، شهاب‎الدین، معجم‎البلدان، بیروت، دارصادر ـ دار بیروت، 1374ق. 

بخش جغرافیا