آستارا

آسْتارا، شهری کوچک در ساحل غربی دریای خزر و در شمالی‎ترین نقطۀ استان گیلان و آخرین نقطۀ مرزی ایران و شوروی، مرکز شهرستان آستارا (ه‍ م) و تابع استان گیلان با 908‘25 نفر جمعیت (سرشماری 1356ش) و °48 و ´51 و ´´35 طول شرقی و °38 و ´26 و ´´25 عرض شمالی. این شهر از نظر جغرافیایی بر سر سه راه قرار گرفته است: راه جنوبی آن از کنار دریای خزر به بندر انزلی و راه شمالی آن از کنارۀ همین دریا به ارّان (ه‍ م) که روسها آن را آذربایجان شوروی خوانده‎اند، کشیده شده است. راه غربی آن که از گردنۀ حیران می‎گذرد، به اردبیل می‎رسد. آستارا از شرق به دریای خزر، از شمال به آستارای شوروی، از غرب به شهرستان اردبیل و از جنوب به منطقۀ طالش‎نشین گرگان‎رود محدود است. رود آستارا که از کنار راه شوسۀ آستارا ـ اردبیل می‎گذرد، آستارای ایران را از آستارای شوروی جدا می‎سازد. آستارا در اراضی هموار ساحلی واقع است و سطح آن در حدود 28 متر از سطح دریای آزاد پایین‌تر است. فاصلۀ آن تا رشت، مرکز استان، 190 و تا تهران 540 کمـ است. زبان اصلی اهالی ترکی و احیاناً طالشی است. 

سابقۀ تاریخی

قدیم‎ترین مأخذی که در آن از آستارا یادی به میان آمده، کتاب حدودالعالم (تألیف 372ق/982م) است. در این کتاب، آستارا به شکل «استراب» ضبط گشته و جزو ناحیۀ گیلان دانسته شده است (ص 149). پس از آن، قدیمی‎ترین مورّخی که از آستارا نام برده است، سیدظهیرالدین مرعشی است. وی 3 بار این محل را به نام «آستارا» (صص 283، 292، 296) و یک‎بار به نام «استاره» (ص 227) آورده است. بیشتر مؤلفان بعدی مانند علی‎بن شمس‎الدین ‎بن حاجی‎حسین لاهیجی و عبدالفتاح فومنی و میرخواند، همه نام این شهر را به صورت «آستارا» آورده‎اند. تنها در صریح‎الملک (که دربارۀ موقوفات مزار شیخ صفی‎الدین اردبیلی است)، این نام به شکلهای «اصطاراب» «اصطراب» (صص 136 الف و ب، 138 ب) و «استاره» دیده می‎شود که 2 صورت اول با شکل مذکور در حدودالعالم قرابت دارد. 
از جهانگردان، کسانی از این شهر نام برده و آن را توصیف کرده‎اند. شاید وصف ابت1 رساتر از دیگران باشد. وی که در 1259ق/1843م از این محل می‎گذشته، نام این شهر را «دهنه کنار» ضبط کرده است. به نوشتۀ او دهکدۀ دهنه کنار در مصبّ رودخانه آستارا است، دارای 50 تا 60 خانوار جمعیت است و دکانهایی دارد که اجناس آن به خاج ایران حمل می‎شود (دانشنامۀ ایران و اسلام). آستارا به موجب عهدنامۀ گلستان که در 1228ق/1811م میان دولت ایران و روسیه منعقد شد به دو قسمت تقسیم گردید. قسمتی از این شهر که در شمال رودخانۀ آستاراست، به دولت روسیه واگذار گردید و رودخانۀ آستارا مرز میان دو کشور شناخته شد.

مآخذ

جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی، استان گیلان، دهات و مزارع، تهران، 1363ش، صص و، 1-4؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش؛ سازمان برنامه و بودجۀ استان گیلان، آمارنامه، 1363ش، ص 16؛ ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش،10/8-23؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ دایرةالمعارف فارسی؛ صریح‎الملک، نسخۀ عکسی شماره 4498 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، به کوشش حسینعلی رزم‎آرا، تهران، ادارۀ جغرافیایی ارتش، 1330ش؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری آبان 1355ش، تهران، ج 8، استان گیلان؛ فومنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ گیلان و دیلمستان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1350ش. 

منوچهر ستوده