آزاد بلگرامی

آزادِ بِلْگْرامی، میرغلام‎علی‎بن نوح حسینی واسطی، متخلص به «آزاد» (116-1200ق / 1704-1786م)، شاعر، مورخ و عارف مشهور هند. آزاد در بخش میدانپوره از شهرستان بلگرام زاده شد. او در کتابهایش: مآثرالکلام (ص 161)، سرو آزاد (ص 291، 293) و خزانۀ عامره (ص 123) زادروز خود را 25 صفر 1116ق /  18 ژوئن 1704م و زادگاه خود را بلگرام گفته و خود را واسطی‎الاصل حسینی‎نسب، از نژاد زید بن علی بن حسین(ع)، حنفی‌مذهب و چَشتی‌مشرب شمرده است. 
آزاد در خاندان علم و ادب پرورش یافت و مقدمات علوم را در زادگاه خود نزد میرطفیل محمد بلگرامی، که بعدها به او «استادالمحققین» لقب داد، فرا گرفت. لغت و ادب و حدیث و سیرت نبوی را نزد جد مادری خود میرعبدالجلیل بلگرامی و عروض و قوافی و فنون ادبی را نزد دایی خود میرمحمد تحصیل کرد و در 1137ق / 1724م به دست میرسیدلطف‎الله بلگرامی به طریقت صوفیان چشتی درآمد. در 1150ق / 1737م به قصد حج عازم سفر شد. در مدینه صحاح ستّه را نزد محمد حیات سندهی قرائت کرد و در مکه نزد شیخ عبدالوهاب طنطاوی به تحصیل حدیث پرداخت (خزانۀ عامره، 124؛ مآثرالکلام، 162). آزاد در نیمۀ اول عمر خود 3 سفر کرد: در 1134ق / 1721م همراه میرعظمت‎الله «بیخبر» بلگرامی (د 1142ق /  1729م) برای دیدن جد مادری خود میرعبدالجلیل و تحصیل نزد او به شاهجهان‎آباد (دهلی) رفت و پس از 2 سال اقامت در آنجا به بلگرام بازگشت. در 1142ق /  1729م برای دیدار دایی خود میرمحمد بلگرامی عازم سیوستان سند شد. میرمحمد در آنجا سمت میربخشی و وقایع‌نگاری داشت. آزاد در 1143ق / 1730م به سیوستان رسید و اندکی بعد میرمحمد او را برای مدت 4 سال به نیابت خود به امر بخشیگری و وقایع‎نگری در آنجا گماشت و خود به بلگرام رفت. سرانجام پس از مراجعت میرمحمد، در 1147ق / 1734م به دهلی و سپس به بلگرام بازگشت. وی در این سفر با حزین لاهیجی (1103-1181ق /  1691-1767م) در شهر بهکر و با واله داغستانی (1124-1170ق / 1712-1756م) در لاهور دیدار کرد (خزانۀ عامره، 194، 448). سومین سفر او در ذیقعدۀ 1150ق /  فوریۀ 1738م به حجاز بود که ذکر آن گذشت. این آخرین سفر او از بلگرام بود، زیرا پس از آن وی دیگر به زادگاه خود بازنگشت. 
هنگامی که آزاد عازم سفر حج بود، در مالوه به خدمت نواب آصف‎جاه رسید و یک رباعی در مدح او سرود و از او تقاضای مساعدت کرد. نواب تقاضای او را پذیرفت و هزینۀ سفر او را پرداخت (وی این رباعی را در خزانۀ عامره، ص 126، نقل کرده است). آزاد پس از این مدیحه هرگز شعری در ستایش شاه یا امیری نسرود (شبلی، 115-116). وی در بازگشت از حجاز، در جمادی‎الثانی 1152ق / اوت 1739م به دکن رفت. در 1158ق / 1745م نظام‎الدوله ناصر جنگ، پسر آصف‎جاه، از جانب پدر به صوبه‎داری اورنگ‎آباد منصوب شد و چون مردی ادیب و شاعر بود، آزاد را با خود به آنجا برد. آزاد در اورنگ‎آباد با احترام زندگی کرد و از نزدیکان نظام‎الدوله بود و هنگامی که نظام‎الدوله پس از مرگ پدر فرمانروای دکن شد، آزاد را با خود به حیدرآباد آورد، ولی او با آنکه از مصاحبان بسیار نزدیک نظام‎الدوله بود، هرگز مقامی را در دستگاه او نپذیرفت (مآثرالکرام، 163). 
پس از کشته شدن نظام‎الدوله آزاد مدتی در خدمت صمصام‎الدوله شاهنوازخان وزیر حیدرآباد بود، تا آنکه صمصام‎الدوله در 1171ق /  1758م کشته شد و خانه‎اش به یغما رفت. در این غارت، دستنویس ناتمام مآثرالامراء، نوشتۀ صمصام‎الدوله گم شد، ولی آزاد با کوشش پیگیر اوراق پراکندۀ آن را پیدا کرد و «خطبه و تمهید» و شرح حال مؤلف و برخی مطالب مهم دیگر را در آن وارد کرد و شرح احوال چند تن از بزرگان و امیران معروف را بر آن افزود و پس از بازسازی و تجدیدنظر، تعداد شرح احوال آن را به 290 رساند (استوری، I(2) / 857). چند سال بعد در 1194ق / 1780م صمصام‎الملک میرعبدالحی، فرزند صمصام‎الدوله، این کتاب را تکمیل کرد و تعداد شرح احوال را به 730 افزایش داد (همانجا). 
آزاد در 1178ق / 1764م از حیدرآباد رهسپار اورنگ‎آباد شد و در آنجا انزوا اختیار کرد و تا پایان عمر در همانجا زیست. در 21 ذیقعدۀ 1200ق / 15 دسامبر 1786م وفات یافت و در زمینی که در گورستان معروف «روضه» (یا «خلدآباد») خریده بود به خاک سپرده شد. 
آزاد به زبانهای فارسی، عربی و اردو آثار فراوان به نظم و نثر دارد و به سبب قصایدی که به زبان عربی در ستایش پیامبر اکرم(ص) سروده است او را «حسّان‎الهند» لقب داده‎اند. 
وی علاوه بر شعر و ادب، در دیگر دانشها نیز صاحب‎نظر بود و معاصران او غالباً مراتب فضل و کمال او را ستوده‎اند (تتوی، 51-52؛ گوپاموی، 89؛ حاکم لاهوری، 34-35). 
ت. و. هیگ در «آثار تاریخی مهم دکن» (ص 58) می‎نویسد: «آوازۀ دانش این شاعر به حدی است که پدران و مادران، کودکان خود را به مقبرۀ او می‎برند تا با داشتن حبۀ قندی با لبهای خود از روی سنگ مزار او ذوق علم بیابند و توانایی و استعداد تحصیل ان را حاصل کنند». 
غزلیات آزاد بیشتر به شیوۀ معروف به سبک هندی است و مضامین عاشقانه دارد و گاهی تشبیهات و استعارات لطیف در آن دیده می‎شود. او در «تاریخ‎گویی» نیز دارای قدرت و مهارت خاص است (تتوی، 52-56). 

آثار

آنچه از آزاد در دست است بدن شرح است: 

الف ـ به فارسی

1. سندالسعادات فی حسن خاتمةالسادات، کتابی است در تجلیل از سادات و بیان حسن عاقبت آنان که در 1282ق / 1865م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ 2. غزلان‎الهند، ترجمۀ دو فصل سوم و چهارم سبحةالمرجان خود اوست دربارۀ استعاره و مجاز، و حالات عشق و صفات معشوق، که به خواهش دوستانش عبدالقادر «مهربان» اورنگ‎آبادی و لچهمی نراین «شفیق» اورنگ‎آبادی در 1178ق / 1765م به فارسی نگاشته است؛ 3. شجرۀ طیّبه، در شرح احوال مشایخ بلگرام؛ 4. روضةالاولیاء، در شرح احوال 10 تن از مشایخی که در «روضه» (یا خالدآباد) به خاک سپرده شده‎اند. دهمین شرح حال دربارۀ خود اوست. آزاد این کتاب را در 1161ق / 1748م نوشته است. این کتاب در 1310ق / 1892م در اورنگ‎آباد به چاپ رسیده است؛ 5. مآثرالکرام، یا تاریخ بلگرام، در 2 بخش است: بخش اول در احوال 80 تن از «فقرا»یی که به نوعی با بلگرام ارتباط داشته‎اند، بخش دوم در احوال 70 تن از فضلای مربوط به بلگرام. آزاد شرح احوال خود را نیز در هر 2 بخش آورده است. این کتاب در 1166ق / 1753م نوشته شده و در 1328ق / 1910م در حیدرآباد به چاپ رسیده است؛ 6. سرو آزاد، یا دفتر دوم مآثرالکرام. گرچه آزاد این کتاب را به عنوان جلد دوم مآثرالکرام نوشته است، لیکن در حقیقت این، کتاب مستقلی است در ذکر احوال شاعرانی که بعد از 1000ق / 1592م در هند می‎زیسته‎اند. این کتاب در 2 بخش است: بخش اول دربارۀ 143 تن شاعر پارس‎گوی، بخش دوم در احوال 8 تن از شاعران هندی‌زبان (هندی بهاشا). در این کتاب نیز آزاد شرح احوال خود را در شمار شاعران پارسی‎گوی آورده است. این کتاب در 1166ق / 1753م نوشته شده و در 1331ق / 1913م در لاهور به چاپ رسیده است؛ 7. ید بیضا، تذکرۀ احوال 532 تن از شاعران متقدم و متأخر زبان پارسی است که آزاد آن را در 1145ق / 1733م در سیوستان تدوین کرد و سپس در 1148ق / 1736م در الله‎آباد و بار سوم پس از بازگشت از حجاز در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی تازه بر آن افزود. در بعضی از نسخه‎های این کتاب عنوان دیگر صبح خندان بدان داده شده است؛ 8. خزانۀ عامره، تذکرۀ دیگری است دربارۀ 135 تن از شاعران متقدم و متأخر که شرح احوال آصف‎جاه و پسرانش و چند تن از امرای آن‎زمان را نیز شامل است. علاوه بر اینها دربارۀ قوم مراتهه و احمدشاه درّانی نیز مطالبی در آن آمده است. این کتاب در 1176ق / 1763م تألیف شده و در 1288ق / 1871م و 1317ق / 1900م در کانپور به چاپ رسیده است (دربارۀ بخشهایی از این کتاب که به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر است، نک‍ استوری، I(2) / 865). 
آثار منظوم آزاد به زبان فارسی از این قرار است: 9. دیوان اشعار، شامل غزلیات، چند رباعی و قطعه؛ 10. مثنوی در جواب مثنوی میرعبدالجلیل بلگرامی؛ 11. مثنوی سراپای معشوق؛ 12. دلگشانامه، منظومه‎ای است دربارۀ مختار و خونخواهی حسین‎بن‎علی(ع) که در 1131ق /  1719م سروده شده است (ریو II / 719). در صحت انتساب این منظومه به آزاد تردید شده است؛ 

ب ـ به عربی

13. ضوءالدراری فی شرح صحیح‎البخاری، شرح صحیح بخاری است تا آخر کتاب الزکاة؛ 14. سبحة‎المرجان فی آثار هندوستان، در 1177ق / 1763م تألیف شده و شامل 4 فصل است. فصل اول آن را که در باب اشاراتی است که در قرآن و احادیث به هندوستان شده است، در 1163ق / 1750م به نام شمامة‎العنبر فی ماورد فی‎الهند من سیدالبشر نوشته بوده و نسخه‎هایی از آن به صورت کتابی مستقل در کتابخانه‎ها موجود است (استوری، I(2) / 859). فصل دوم آن دربارۀ علمای هند است و ظاهراً این نیز بخشی است از کتابی مستقل که قبلاً به نام تسلیة‎الفؤاد نوشته بوده است. فصل سوم در محسنات کلام و صنایع بدیعی است. فصل چهارم در موضوعات مربوط به حالات عشق و صفات معشوق است. فصل آخر این کتاب را نویسنده خود به نام غزلان هند به فارسی ترجمه کرده است. سبحةالمرجان در 1303ق / 1886م در بمبئی به چاپ رسیده است؛ 15. دیوان اشعار، شامل 3000 بیت است که در 1300ق / 1883م در حیدرآباد به چاپ رسیده است؛ 16. السّبعة‎السیّارة، 7 دیوان شعر است که در 1179ق / 1766م شروع شده و در 1194ق / 1780م پایان یافته است. گزیده‎هایی از اشعار این مجموعه به نام مختار دیوان آزاد در 1328ق / 1910م در لکهنو به چاپ رسیده است. 
در کتابخانۀ دانشگاه علیگره نیز 2 مجموعه به نامهای دیوان تاسع و دیوان عاشر به نام آزاد موجود است؛ 17. مظهرالبرکات، منظومه‎ای است عرفانی در 7 دفتر که در سالهای آخر عمر آزاد، بعد از سالهای 1194، 1195ق / 1780، 1781م سروده شده است؛ 18. شفاء‎الغلیل فی اصلاح کلام ابی‎الطیب‎المتنبی؛ 19. کشکول، نسخه‎ای از آن به خط آزاد در کتابخانۀ آصفیه حیدرآباد موجود است. (برای مشخصات نسخه‎شناسی آثار فارسی و عربی آزاد، نک‍ استوری، I(2) 859-866). 
آثار آزاد از زمان حیات او مورد توجه دانشمندان و ادیبان هند بوده و کسانی چون غلامحسین صدیقی بلگرامی در شرایف عثمانی، و محمدصدیق سخنور عثمانی بلگرامی در تحقیق السّداد فی مزلات الآزاد (استوری، I(2) 863) و شبلی نعمانی در مقاله‎ای به عنوان «مولوی غلام‎علی آزاد بلگرامی» در جلد دوم ندوه، شمـ 2، آوریل 1905، به انتقاد از آثار او پرداخته و به برخی از اشتباهات او اشاره کرده‎اند. 

مآخذ

آزاد بلگرامی، میرغلام‎علی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871م؛ همو، مآثرالکرام، حیدرآباد دکن، 1910م؛ همو، سرو آزاد (دفتر دوم مآثرالکرام)، لاهور 1913م؛ آقابزرگ، الذریعة، 8 / 255، 12 / 127؛ تتوی، میرعلیشیر قانع، مقالات‎الشعراء، به کوشش حسام‎الدین راشدی، کراچی، 1957م؛ حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکرۀ مردم دیده، لاهور، 1339ق / 1921م؛ شبلی نعمانی، «مولوی غلام‎علی آزاد بلگرامی»، مقالات شبلی، حصۀ اول (تاریخی)، ج 5، معارف اعظمگره، 1375ق / 1955م؛ گوپاموی، محمد قدرت‎الله، تذکرۀ نتایج‎الافکار، بمبئی، 1336ق / 1918م؛ نیز: 

Haig, T. W., Historical Landmarks of the Daccan, Allāhābād, 1907; Rieu, Ch., Catalague of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972. 

رضا رضازادۀ لنگرودی