آرزو، سراج ‎الدین علی خان اکبرآبادی

آرِزو، سراج‎الدین علی‎خان اکبرآبادی ملقب به استعدادخان، و معروف به «خانِ آرزو» (1099-1169ق / 1687-1756م)، شاعر، عارف و دانشمند هندی و دارای آثار بسیار به زبان فارسی و اردو، «آرزو» تخلص شعری او بود. پدرش حسام‎الدین (د 1115ق / 1703م) از امیران دربار اورنگ‎زیب (1068- 1118ق / 1657-1707م) بود، و گه‎گاه شعر می‎سرود و «حسام» یا «حسامی» تخلص می‎کرد. آرزو نسب خویش را از سوی پدر به شیخ کمال‎الدین، خواهرزادۀ پیر نصیرالدین محمود «چراغ دهلی» (د 757ق / 1356م) و از سوی مادر به شیخ‎محمد غوث گُوالیاری (د 970ق / 1562م)، نگارندۀ جواهر خمسه می‎رساند (آزاد، 227؛ خوشگو، 313؛ استوری، I(2) / 834). او تا 14 سالگی ادبیات فارسی و زبان عربی آموخت و سپس در ضمن تحصیل علوم رسمی، به شعر گفتن پرداخت. در آغاز اشعار خود را از نظر میرعبدالصمد (متخلص به «سخن») می‎گذراند و پس از او میرغلامعلی (متخلص به «احسنی») سروده‎های او را اصلاح می‎کرد. هنگامی که اورنگ‎زیب به دکن لشکر کشید. آرزو نیز همراه او به دکن رفت و 9 ماه در آنجا بود، ولی پس از مرگ اورنگ‎زیب (1118ق / 1707م) به گوالیار آمد و هنگامی که بهادرشاه سلطنت یافت، از گوالیار به اکبرآباد رفت، ولی به سبب آشفتگی اوضاع و جنگهای میان شاهزادگان اوقات خود را به تحصیل علوم و سرودن اشعار گذراند و 5 سال نزد شیخ عمادالدین معروف به «درویش محمد» به تحصیل علوم عربی پرداخت. در 1132ق / 1720م در دهلی اقامت گزید و به خدمت آنندرام (مخلص: د 1164ق / 1751م) درآمد و از او منصب و «جاگیر» (تیول) یافت و سپس به خدمت اسحاق‎خان مؤتمن‎الدولۀ شوشتری، پیشکار (خان سامان) محمدشاه (1131-1161ق / 1718- 1748م) پیوست. پس از مرگ شوشتری در 1152ق /  1739م به دستگاه پسرش نجم‎الدوله و پس از کشته شدن نجم‎الدوله در شوال 1163ق /  اوت 1750م، به خدمت برادرش سالار جنگ وارد شد و چون در محرم 1168ق /  اکتبر 1754م سالار جنگ به «اوده» رفت، آرزو را نیز با خود برد. آرزو در ربیع‎الثانی 1169ق /  ژانویۀ 1756م در لکهنو وفات یافت (همانجا) و پیکر او را بنابر وصیت خودش در لکهنو به امانت نهاده، پس از چندی آن را به دهلی بردند و در خانۀ شخصی او در «وکیل پوره» در نزدیکی رود «جَمْنا» به خاک سپردند. 
شعر آرزو روان و خالی از تعقید است و مضامین آن بیشتر عرفانی و عاشقانه است و گرچه به شیوۀ معروف به سبک هندی بسیار نزدیک است، لیکن نازک‌خیالیها و تشبیهات و استعارات خاص آن مکتب در سخن او بسیار نادر است. آرزو به همۀ اَشکال مختلف نظم فارسی از غزل و قصیده و مثنوی و رباعی تا ترجیع‎بند و ترکیب‎بند، شعر می‎سرود. او یکی از استادان بزرگ ادب پارسی در هند است که با نگارش چند فرهنگ‎نامۀ مهم و چند کتاب در نقد ادبی و بدیع و بیان و نوشتن شروحی بر برخی از آثار گذشتگان، خدمتی شایان به ادب فارسی و گسترش و اعتلای آن در شبه قارۀ هند انجام داد. 

آثار آرزو  

الف ـ فرهنگ‎نامه‎ها

  1. غریب اللغات، یا تصحیح غرایب اللغات، فرهنگ اردو به فارسی و عربی و ترکی که اصلاح و تکمیل غرایب اللغات عبدالواسع نسوی است؛ 2. سراج اللغة، در لغت فارسی که از لحاظ انتقادهایی که بر برهان قاطع و فرهنگ رشیدی کرده، قابل ملاحظه است؛ 3. چراغ هدایت، تکمله‎ای است بر سراج‎اللغة در لغاتی که شاعران متأخر به کار برده‎اند، این کتاب چندبار در هند بر حاشیۀ غیاث‎اللغات و نیز جداگانه در تهران به چاپ رسیده است؛ 4. زایدالفواید، ریشه‎های افعال فارسی و مشتقات آنها؛ 5. نوادرالالفاظ، در بیان لغات هندیه که فارسی و عربی آن شهرت ندارد. استوری حدس می‎زند که این همان تصحیح غرایب‎اللغات است. 

ب ـ نقد ادبی

6. تنبیه الغافلین، نقد اشعار حزین؛ 7. احقاق‎الحق، دربارۀ اشعار حزین؛ 8. داد سخن، در محاکمۀ اشعار قصیدۀ قدسی و شیدای هندی؛ 9. سراج منیر، اجوبۀ اعتراضات ملامنیر بر اشعار بعضی متأخران؛ 10. سراج وهاج یا محاکمۀ شعرا؛ در صحف ابراهیم این اثر به نام «سراج وهاج در حل ابیات خواجۀ شیراز» ذکر شده است. 

ج ـ شروح بر آثار گذشتگان

11. خیابان یا شرح گلستان، در کانپور به چاپ رسیده است؛ 12. شرح قصاید عرفی؛ 13. شکوفه‎زار، شرح بخش اول اسکندرنامۀ نظامی که در حواشی اسکندرنامۀ چاپ بمبئی چاپ شده و در حواشی اسکندرنامۀ چاپ کلکته و لکهنو نیز از آن استفاده شده است، در بعضی از نسخه‎های خطی عنوان آن «شرح ابیات اسکندرنامه» است؛ 14. شرح گلگشتی میرنجات. 

د ـ صنایع ادبی و دستور زبان

15. معیارالافکار، در قواعد صرفیه و نحویۀ فارسی؛ 16. عطیۀ کبرى، در علم بیان، در کلکته و کانپور به چاپ رسیده است؛ 17. موهبت عظمى، در معانی و بیان که ذیل و تکملۀ عطیۀ کبرى است و به ضمیمۀ آن در کلکته چاپ شده است؛ 18. شرح مختصر المعانی؛ 19. مثمر، در علم اصول لغت، آرزو در تصنیف آن به المزهر سیوطی نظر داشته است. 

ﻫ ـ آثار منظوم و منثور

20. آبروی سخن، در وصف حوض و فواکه و تاک؛ 21. رسالۀ ادب عشق، 22. مثنوی جوش و خروش، به مقابلۀ سوز و گداز ملانوعی؛ 23. سوز و ساز، یا شور عشق، در برابر محمود و ایاز ملازلالی؛ 24. عالم آب، ساقی‎نامه، در پاسخ ساقی‎نامۀ ظهوری؛ 25. عبرتِ فسانه، در تتبع قضا و قدر ملامحمدقلی سلیم؛ 26. گلزار خیال، در تعریف «هولی» هندوستان؛ 27. قصاید و رباعیات و خطب؛ 28. کلیات نظم و نثر؛ 29. مثنوی، در جواب حدیقۀ سنایی؛ 30. مثنوی مهر و ماه؛ 31. دیوان، مشتمل بر 000’5 بیت. 

و ـ متفرقه

32. نثر پیام شوق، در پاسخ مراسلات اعزه؛ 33. مجمع‎النفایس، تذکره‎ای است شامل منتخباتی از اشعار تقریباً 1500 شاعر از متقدمان و متأخران و معاصران که در 1146ق / 1734م تدوین یافته است. 
شماره‎های 9 تا 13 و 15، 20 تا 27، 31 و 32 را آرزو خود در مقدمۀ عطیۀ کبرى یاد کرده است و معلوم می‎شود که این آثار را پیش از 1147ق / 1734م که تاریخ تألیف آن کتاب است، نوشته است (نک‍ : استوری، I (2) / 835-836). 

مآخذ

آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، سرو آزاد (مآثرالکرام)، حیدرآباد، 1913م، صص 227-231؛ آقابزرگ، الذریعة، 9 (1، 3) / 5، 840؛ بهادر، صدیق حسن‎خان، شمع انجمن، کلکته، 1293ق، صص 42-45؛ بهگوان، داس هندی، سفینۀ هندی، پتنه، 1958م، صص 5-6؛ خوشگو، بندر بن داس، سفینه، پتنه، 1959م، صص 312-331؛ سنبهلی، حسین دوست بن ابی‎طالب، تذکرۀ حسینی، لکهنو، 1293ق، صص 48-49؛ علی، رحمان، تذکرۀ علمای هند، لکهنو، 1894م، ص 71؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‎های فارسی، تهران، سنایی، 1363ش، 1 / 271-272، 2 / 158-166؛ گوپاموی، محمد قدرت‎الله، تذکرۀ نتایج‎الافکار، بمبئی، 1336ق، صص 79-82؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة‎الادب، تبریز 1346ش، 1 / 47؛ نقوی، علیرضا، تذکره‎نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، علمی، 1343ش، صص 323-337؛ نیز: 

Storey, H. A., Persian Literature, a Bio-bibliographical Survey, I, London, 1972. 

فتح‎الله مجتبایی