آرابسک

آرابِسْک، یا اَرَبِسْک، عَرَبِسْک، شیوه‎ای از تزیین با شکلهای دقیق هندسی و نقشهای گیاهی ساده‌شده (استیلیزه و قراردادی) و دور از طبیعت (انتزاعی) با پیچ و خمهای متقاطع و موزون و مکرر که در تذهیب، کاشی‎سازی، قالی‎بافی، گچ‎بری، قلم‎زنی، منبت‎کاری، حجاری و دیگر زمینه‎های هنری به کار می‎رود (بورکهارت، 68؛ زمانی، 817؛ کونل، 23). این اصطلاح واژه‎ای است فرانسوی مأخوذ از واژۀ «عرب» به معنی عربی. در زبان فارسی، افزون بر این واژه، برابرهای عربانه (دایرةالمعارف فارسی؛ مرزبان، 68، 10)، طرحهای طوماری (دیماند، 90، 261، جمـ ؛ تعبیر مترجم) طرحهای تزیینی موطوماری (همو، 91، 117)، اشکال طوماری مجرد (همو، 95)، اشکال توریقی (همو، 18، 91، جم‍‌ )، طرح توریقی رسمی (همو، 193)، اشکال توریقی و طوماری (همو، 117، 266) و اسلیمی (بورکهارت، 68، تعبیر مترجم؛ مرزبان، 14، 10؛ وزیری، 2 / 217؛ زمانی، 815) نیز برای این مفهوم به کار برده شده است. در میان غربیان نیز چند اصطلاح دیگر، مترادف یا نزدیک به مفهوم آرابسک به کار رفته است: مورِسک (موریش، مغربی، بربری، مراکشیها و بربرهای مسلمان) مترادف با آرابسک و گاه اختصاصاً در مورد هنر اسلامی اندلس و غالباً به صورت دقیق‎تر دربارۀ تزیینات مغربی به کار می‎رود.
گروتسک (منسوب به گروته یعنی غار که درواقع گرمابۀ تیتوس بوده در رم با تاقهای آراسته به نقشهای شگفت‎انگیز) نیز به تزیینات آرابسک گونۀ دورۀ رنسانس گفته شده است؛ با این تفاوت که اصطلاح آرابسک، بی‎آنکه مقید به دوره‎ای خاص گردد، تزیینات گروتسک را دربر می‎گیرد و مورسک به مفهوم اخصّ تزیینات اسلامی به کار برده می‎شود. به کارگیری تزیینات گروتسک در صنایع، نقاشی و معماری در عصر رنسانس و پس از آن نوعی تقلید از هنرمندان اسلامی بوده است و همین امر موجب گردیده که در دورۀ یاد شده به جای اصطلاح گروتسک، در مورد این‎گونه طرحها، اصطلاح آرابسک به کار رود (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ مرزبان، 91، 51، 10).
آرابسک را برخی از هنرشناسان غربی به معنی بسیار گسترده‎تری به کار برده‎اند و همۀ نقشهای هندسی، گیاهی، اسلیمی، بند رومی و گره‎سازی را که صرفاً به گونه‎ای نمایشگرِ نقشی موزون و مکرر به شیوۀ شرقی باشد، زیر عنوان آرابسک آورده‎اند، در حالی که هریک از اینها اصطلاحی است خاص با مفهومی خاص.

خاستگاه و پیشینۀ تاریخی

از نظر تاریخی، گویا آرابسکِ گیاهی از صورت خیالیِ تاک سرچشمه گرفته باشد. در تزیینات چند اثر هنری دورۀ اسلامی نیز به طرح تاک برمی‎خوریم: از همه مشهورتر قصرالمَشْتى (المَشَتّى، المُشَتّى)، کاخ زمستانی خلیفۀ اموی، ولید دوم، است که در 127ق / 745م در 40 کمـ شرق بحرالمیت ساخته شده است. در اینجا تاک در کنار جانداران یادآور «درخت زندگی» است (بورکهارت، 68، قس: کونل، 19، 23؛ دیماند، 90، 91، 113). همچنین در قُبَّةُ‎الصَّخرة (ساخته شده در 72ق / 691 م به فرمان عبدالملک) و محراب جامع اموی دمشق (ساخته شده در 87 ق / 706م به فرمان ولید اول) و مسجد جامع قیروان در تونس نقش تاک دیده می‎شود. اما طرح تزیینی انتزاعی آرابسک به نقش تاک بسنده نمی‎کند و گونه‎های گیاهی گوناگون را به هم درمی‎آمیزد. گاه تاک را در کنار نخل، انجیر و کنگر (شوکةالیهود) می‎نشاند و گاه از آن انار، میوۀ کاج و گل به بار می‎آورد (بورکهارت، 68، قس: وزیری، 206؛ دیماند، 113).
نقشهای آرابسک و اسلیمی، به‌رغم پیوند لفظی آنها با عرب و اسلام (بنا به مشهور)، در آثار هنری پیش از اسلام دیگر ملل و سرزمینها به‌کارمی‎رفته، به‎ویژه اگر آرابسک را شکل استیلیزۀ گیاهان و پیوند برگها به یکدیگر بدانیم می‎توانیم نمونه‎هایی از دوره‎های بسیار کهن معرفی کنیم: 1. مصر: یک حلقه منسوب به عهد سلسلۀ دوازدهم (2212-2000ق‌م) با برگها و غنچه‎ها و گلهای به هم پیوسته و از یکدیگر بیرون جسته؛ 2. بین‎النهرین: صحنه‎ای از جلوس آشوربانی پال (669-626 ق‌م) با دو ساقۀ استیلیزۀ مو در بالای سر او که به دو درخت استیلیزه پیوسته، همراه با برگها و خوشه‎های انگور؛ 3. یونان: سرستونی متعلق به سدۀ 4ق‌م با برگهای کنگر در پایین و اسلیمیهای خرطوم فیلی که شاخه‎های اسلیمی از میان برگهای کنگر رسته و دو شاخه شده و هر شاخه به گرد خود حلقه زده؛ 4. بیزانس (روم شرقی): جعبه‎ای از عاج با نقش اسلیمی. 5. ایران: ظرفی سفالی از شوش با نقش استیلیزۀ گیاهی مربوط به هزارۀ 4ق‌م، و نمونه‎های بسیار دیگر از آثار باستانی ایران با طرحهایی از اسلیمیهای گیاهی، ماری، توریقی، طوماری و دهن اژدری متعلق به هزارۀ 2ق‌م، دورۀ هخامنشی، اشکانی و ساسانی (زمانی، 819-822).

پژوهشگران دربارۀ خاستگاه آرابسک در آثار هنری دورۀ اسلامی سخنان گوناگون به میان آورده‎اند: جورج مارسیه (ژرژ مارسیه) تأثیر سنتهای هنری ایران و یونان را در طرحهای تزیینی اسلامی (آرابسک) نشان می‎دهد (صص 45، 48، 126). دیماند، ضمن اینکه از نقش‎مایه‎های تزیینی و هنری ساسانی و بیزانسی با هم در بناهای اولیۀ اسلامی سخن می‎گوید (صص 28- 29، 90-91) با اشاره به سبک جدید هنرمندان عهد ساسانی در «تزیین خیالی و گل و گیاه نما» و اصول «موزون بودن تکرار و تقارن» در آنها و اینکه «برگ نخل یکی از نقش‎مایه‎های عمدۀ آرایش و تزیین ساسانی گردید» می‎نویسد: نقوش طوماری برگ نخل و طرحهای مشابه دورۀ ساسانی سرمشق و نمونۀ آثار و ابنیۀ اولیۀ دورۀ اسلامی قرار گرفته است که می‎توان آنها را در قصرالمشتی و منبر مسجد قیروان و سرستونی مرمر در سوریه مشاهده کرد (صص 33-34). آندره‎گدار نخستین تزیینات اسلامی (قصرالمشتی و قُصَیر عَمْره) را متعلق به هنر یونانی و ساسانی و بیزانسی دانسته (ص 354) و همو این تأثیر را در کاخهای عصر عباسی نیز نشان داده است (ص 372). کارل دوری به نفوذ هنر ساسانی در این تزیینات اشاره کرده است (ص 29). بورکهارت دقیق‎تر به این مسأله پرداخته است؛ وی عقیده دارد: ای بسا خاستگاه این شیوۀ تزیینی کاملاً با نمونه‎های ارائه شده در هنر رسمی متفاوت باشد. سبک انتزاعیِ (تجریدی) آن، که مرکب از یک رشته پیچ و خمهای در هم آمیخته است، بی‎گمان کهن‎تر از نوع نسبتاً نزدیک به طبیعت (ناتورالیستی) آن است. این نوع تزیین در میان چادرنشینهایی که از اوایل قرون وسطى از آسیای مرکزی بر اروپا دست انداختند رواج داشته است. آنچه «هنر جانورنگاری» سکاها و سرمتها نامیده شده و تا قرون وسطى در قالب هنر بدوی به حیات خود ادامه داده، سراسر مبتنی بر الگوی شکلهایی مانند دو پیچ یا گردش متناقض یعنی یین یانگ چینی است و نمایشگر توازن جهانی. وی می‎گوید: می‎توان رشته‎هایی از پیچ و خمهای پیوسته را که همچون موج دریا به گرد هم می‎پیچند و از هم باز می‎شوند، در هنر بدوی به قطاری از جانوران تعبیر کرد که در پی یکدیگر دوانند، و یا ترکیبی از گیاهان دانست. سپس می‎افزاید: در مطالعۀ تاریخچۀ آرابسک با شگفتی درمی‎یابیم که آرابسک، با آنکه در راه رسیدن به کمال تزیینی خود در شکل گل و گیاه بیشتر به خطوط ساده و موزون اصلی نزدیک می‎شود، ولی نخستین جلوه‎های آن در عصر امویان هنوز زیر نفوذ طبیعت‎گرایی یونانی (هِلِنیک ناتورالیسم) است (صص 68-69). بورکهارت از سوی دیگر این نظر برخی از مورخان هنر را می‎پذیرد که نقش پیچهای متقاطع اسلامی برگرفته از طرح موزاییکهای رومی است که همچنان تا روزگار امویان در سوریه به کار می‎رفته است. وی می‎نویسد: این پیچهای متقاطع که دومین ویژگی آرابسک است و نمونه‎های کامل آنها در بناهای کهن امویان، مانند کاخ خِرْبَةُ‎الْمَفْجَر و بهتر از آن در مسجد جامع دمشق دیده می‎شود، درواقع تقلیدی است شهری و ناتورالیستی یا تفسیری از نقش‎مایه‎ای که اساساً به هنرهای کهن و مهجور تعلق دارد. بورکهارت در این مورد نیز عقیده دارد که هنر اسلامی این نقش‎مایۀ کهن را گرفته و به یاری نبوغ ریاضی آن را کمال بخشیده است. بدین‎سان نقش پیچهای متقاطع اسلامی دارای چنان پیچیدگی هندسی و کیفیت متوازی است که در معادل رومی آن دیده نمی‎شود (صص 72-73).
منع صورت‎سازی، به‎ویژه تصویر جانداران، در احادیث منقول از پیامبر(ص) و اولیای دین نیز زمینه‎ای مساعد برای اخذ و گسترش طرحهای آرابسک فراهم ساخت. این منع، به‎ویژه در سده‎های نخستین هجری، نقاشان مسلمان را به سوی آفرینش طرحهای تزیینی دور از طبیعت سوق داد؛ تا آنجا که تزیین مساجد و دیگر بناهای مذهبی تنها به‌وسیلۀ خطوط و شکلهای هندسی و طرحهای گیاهی تجریدی انجام می‎گرفت و تقریباً هیچ‎گاه در مساجد تصویر جانداران، به‎ویژه انسان، دیده نمی‎شود (وزیری، 2 / 185؛ حتی، 1 / 343). به گفتۀ کونل مخالفت با طبیعت‎گرایی (ناتورالیسم) آن‎چنان در دل هنرمندان مسلمان جای گرفته بود که از پیشرفت آزادانۀ نقاشی و مجسمه‎سازی و گرایش به واقعیت در آثار هنری جلوگیری می‎کرد، و هر اندازه نقوش بر اثر دگرگونیها از شکل طبیعی خود دورتر می‎شد «به همان نسبت نزدیکی بیشتری با احساس زیبایی‎شناسی در مفهوم اسلامیش داشت» (صص 7، 9). 
بدین‎گونه، بر اثر بازگشت این نقش‎مایه‎های تزیینی به فرمهای اصلی خود در این روزگاران، و تأثیر دائمی هنر رایج توده‎ها بر هنر تزیینی اسلامی (بورکهارت، 69-70) و نیز زمینۀ مساعد برای پذیرش و گسترش این‎گونه طرحها در جهان اسلام، ما شاهد پدیدار شدن ناگهانی شکلها و شیوه‎های کهن در تزیینات و «تطور و تکامل اسلوب اسلامی» می‎شویم. مثلاً در آثار هنری سامرّا، شهری که معتصم خلیفۀ عباسی در 221ق / 836م پی افکند، نقش‎مایۀ نسبتاً ناتورالیستی مو (تاک) ناگهان جای خود را به طرحهای پیچاپیچ انتزاعی می‎دهد که احتمالاً نفوذ سپاهیان ترک خلیفه در دربار در این دگرگونی بی‎تأثیر نبوده است (همو، 70؛ دیماند، 38). 
ظهور و شکوفایی نقشهای هنری تزیینی یا نقش‎مایه‎های هندسی خطوط، پیچهای متقاطع، پیچهای دوتایی، شکلهای حلقوی سه‎گانه، صلیبهای زنجیره‎ای و مانند اینها، در اروپای شمالی و به‎ویژه در مجمع‎الجزایر بریتانیا، و پدیدار شدن تقریباً همزمان شکلهایی مانند آنها در هنر نوپای اسلامی و به‎ویژه شباهت شگفت‎انگیز میان صفحه‎ای از انجیل لیندیس فارن (79ق /  698 م) و موزاییکی در کاخ اموی مِنْیه (86ق / 705م) بر کنار دریاچۀ طبریه، بورکهارت را بر آن داشته است که بگوید: بیهوده نباید بکوشیم تا دادوستدی فرهنگی میان اروپا و خاورمیانه جست‌وجو کنیم. تشابه مذکور بخشی از پدیده‎ای گسترده‎تر، یعنی ظهور هنری کهن و مهجور در مرزهای جهان یونانی ـ رومی کهن است که بر هنرهای مسیحی در ایرلند و بر هنرهای اسلامی در خاورمیانه تأثیر نهاد و در هریک به مقتضای نهادهای نهفته و شرایط خاص محیط خود تطور و تکامل یافت (ص 70).

ویژگیها

آرابسک، به مفهوم هنر اسلامی، بیش از آنکه نقش تقلیدی از طبیعت باشد، مظهری از آفرینش درونی، خیال‎پردازی و قرینه‎سازی است. در این نقشها آرایه‎ها چنان دگرگونیهای بی‎باکانه می‎یابد که شاخه‎ها، برگها، گلها، میوه‎ها و گاه جانداران و حتى انسان یکسره از صورت طبیعی و اصلی به در آمده و نقوش گیاهی گاه شکل هندسی کامل یافته است. نوع مجردتر و انتزاعی‎تر آرابسکِ گیاهی فقط شباهت دوری به گیاه دارد، ولی البته نسخۀ کاملی است از قوانین توازن و هماهنگی در برابر دیدگان بیننده. نقشهای متقاطع و پیچاپیچ آن موج‎وار باز می‎شود و گسترش می‎یابد و با آنکه این طرحها ممکن است فاقد قرینه‎سازی باشد، همیشه تکرارهای موزونِ اجزای طرح اصلی بدانها هماهنگی و توازنی چون فاصله‎های میان آواز و خاموشی می‎دهد (بورکهارت، 70).

دو اصل کلی همواره در نقشهای آرابسک رعایت می‎شود: تکرار موزون اجزای طرح اصلی و پر کردن همۀ سطح تصویر با همان اجزا. فضاهای پر شده و جاهای خالی، طرح و زمینه، ارزشی دقیقاً برابر دارند و به یکدیگر تعادل و توازن می‎بخشند. خطها پیوسته بر یکدیگر می‎غلتند به‎گونه‎ای که چشمان بیننده هیچ‎گاه بر نقطه‎ای معین از نقش تزیینی متوقف نمی‎شود. پیوستگی پیچهای به هم درآویخته، دیدگان را به دنبال خود می‎کشد و هماهنگی و نظم هندسی سراسر نقش بدانها رضایتی معنوی می‎بخشد (بورکهارت، 73؛ کونل، 9؛ دیماند، 93؛ دایرةالمعارف فارسی). 

مآخذ

اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی، ترجمۀ مسعود رجب‎نیا، تهران، سروش، 1365ش؛ حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تبریز، حقیقت، 1344ش، ج 1؛ دایرةالمعارف فارسی؛ دوری، کارل، هنر اسلامی، ترجمۀ رضا بصیری، تهران، یساولی، 1363ش؛ زمانی، دیماند، موریس، راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1336ش؛ زمانی، عباس، «طرح اربسک و اسلیمی در آثار تاریخی اسلامی ایران»، معماری ایران، به کوشش آسیۀ جوادی، تهران، انتشارات مجرد، 1363ش، ج 2؛ کونل، ارنست، هنر اسلامی، ترجمۀ هوشنگ طاهری، تهران، ابن‎سینا، 1347ش؛ گدار، آندره، هنر ایران، ترجمۀ بهروز حبیبی، تهران، دانشگاه ملی ایران، 1358ش؛ مارسیة، جورج. الفن الاسلامی، ترجمۀ عفیف بهنسی، دمشق، وزارة‎الثقافة والسیاحة والارشادالقومی، 1968م؛ مرزبان، پرویز و حبیب معروف، واژه‎نامۀ مصور هنرهای تجسمی، تهران، سروش، 1365ش؛ وزیری، علینقی، تاریخ عمومی هنرهای مصور، دانشگاه تهران، 1340ش، ج 2.

هادی عالم‎زاده