آذری طوسی

آذَریِ طوسی، فخرالدین حمزة بن علی ملک اِسْفَرایِنی (784-866 ق / 1382-1462م)، شاعر و عارف و نویسندۀ پارسی‎گوی شیعی. نام پدر وی و لقب او در تواریخ و تذکره‌ها به اختلاف آمده است. نام پدر او را اسماعیل‌پاشا بغدادی (5 / 337) علی بن مالک، و هدایت (ص 49) عبدالملک نوشته است. لقب او در برخی از تذکره‎ها نورالدین است (شوشتری، 2 / 125؛ هدایت، همانجا). آقابزرگ تهرانی در مجموعه‎ای به نام کنزالسالکین که از میانه‎های سدۀ 9 تا اواخر 10ق / 15 تا 16م گردآوری شده، نام او را ظاهراً به خط خودش به صورت نورالدین محمد بن عبدالملک دیده است (9 (1) / 3، 8 / 187). در کتاب منتخب جواهرالاسرار که در 840 ق / 1436م از جواهر اسرار او انتخاب گردیده، به عنوان علی حمزة بن علی ملک بن حسن طوسی از او یاد شده است (ص 242). پدر او از امیران سربداران بیهق بود و از آنجا به اسفراین رفت. از این‎رو، نسبت او را گاهی بیهقی نیز گفته‎اند. 
آذری در اسفراین زاده شد و از آغاز جوانی به سرودن شعر پرداخت و چون ولادتش در ماه آذر بود «آذری» تخلص می‎کرد (فرشته، 1 / 326). وی در آغاز شاعری در مدح شاهرخ، پسر تیمور، قصیده می‎سرود و مورد عنایت این شاهزاده بود، ولی چندی بعد به تصوف روی آورد و در حلقۀ مریدان شیخ محیی‎الدین طوسی غزالی (د 830 ق / 1427م) درآمد. اینکه در بعضی از تواریخ و تذکره‎ها، چون مجالس النفائس (نوایی، 10)، تاریخ (فرشته، 1 / 326) و حبیب‎السیر (خواندمیر، 4 / 61) آمده است که وی در کهولت به تصوف روی آورد، گویای آن است که او در اواسط عمر دست ارادت به شیخ محیی‎الدین داده است. آذری 5 سال در خدمت شیخ به تحصیل علوم حدیث و تفسیر پرداخت و هنگامی که شیخ به سفر حج می‎رفت، با او همسفر شد. پس از درگذشت شیخ محیی‎الدین در حلب (830 ق / 1427م)، آذری از مریدان شاه نعمت‎الله ولی شد و از او اجازۀ ارشاد و خرقه گرفت و دو نوبت پیاده حج گزارد (دولتشاه، 301). در مدتی که در مکه مجاور خانۀ خدا بود، کتاب سعی‌الصفا را نوشت و پس از بازگشت عازم هندوستان شد. در آنجا به دربار سلطان احمد شاه‌بهمنی (825- 838 ق / 1422-1435م) پیوست و نزد او حرمت و اعتبار بسیار یافت و ملک‎الشعرای دربار او شد. در 832 ق /  1429م که سلطان احمد بنای شهر احمدآباد را به پایان رسانید، آذری در مدح شاه و وصف شهر جدید قصیده‎ای ساخت و نیز دو بیت شعر سرود که بر بالای دروازۀ دارالاماره به خط خوش حجاری شد (فرشته، 1 / 326). 
به فرمان احمدشاه، آذری سرودن منظومه‎ای را به نام بهمن‎نامه در تاریخ شاهان این خاندان آغاز کرده بود و هنگامی که شرح وقایع این کتاب به زمان احمدشاه رسید، آن را بر شاه عرضه کرد و رخصت خواست که به زادگاه خود بازگردد. احمدشاه به سبب ارادتی که به او داشت، کوشید که از این قصد منصرفش کند و چنان‌که فرشته می‎نویسد، به او گفت: «مرا از فوت سیدمحمد گیسودراز، کلفَتی عظیم روی نموده و وصال تو رافع مواد غم و الم است. مپسند که به فراق تو نیز مبتلا گردم» (1 / 325)؛ ولی سرانجام، به وساطت شاهزاده علاءالدین و تعهد اتمام بهمن‎نامه، اجازۀ بازگشت گرفت و عازم خراسان شد. آذری از آن پس نزدیک به 30 سال تا آخر عمر در زادگاه خویش به‌سر برد و به عبادت و سیر و سلوک و تألیف کتب و تصنیف اشعار مشغول بود. در این مدت غالباً امیران و بزرگان به خدمتش می‎رسیدند و از او طلب ارشاد و هدایت می‎کردند (دولتشاه، 301-302؛ روملو، 426). در 855 ق / 1451م از خراسان نامه‎ای به علاءالدین همایون شاه بهمنی که از موبدان او بود، نوشت و او را از شراب‎خواری منع کرد. علاءالدین جواب نامۀ شیخ را به دست خود نوشت و از این عادت زشت استغفار و توبه کرد (فرشته، 1 / 337). آذری به هنگام وفات 82 سال (و به گفتۀ آذر بیگدلی و رازی 80 سال) داشت و در اسفراین به خاک سپرده شد.

آثار

1. بهمن‎نامه، منظومه‎ای است به تقلید شاهنامۀ فردوسی و اسکندرنامۀ نظامی و در همان بحر، در تاریخ سلاطین بهمنی دکن. این منظومه تا زمانی که آذری در دکن بود، به دوران سلطنت احمدشاه رسیده بود و آذری تعهد کرد که در بازگشت به خراسان آن را به اتمام رساند و ظاهراً تا دوران شاهی علاءالدین همایون شاه (862 - 865ق / 1458-1461م) به نظم آن ادامه داد و آنچه می‎سرود به دکن می‎فرستاد (فرشته، همانجا). به گفتۀ فرشته، پس از آذری، نظیری و سامعی و شاعران دیگر این کتاب را تا انقراض سلسلۀ بهمنی رسانیدند و از این‌روست که، به گفتۀ فرشته، نظم این کتاب یکدست و یکسان نیست. فرشته نام این کتاب را در شمار منابع تاریخ خود یاد کرده است. برخی از ابیاتی که به بحر متقارب مثمّن مقصور در بخش مربوط به شاهان سلسلۀ بهمنی (مقالۀ سوم) در کتاب او دیده می‎شود، از بهمن‎نامه نقل شده است. از این کتاب نسخه‎ای تاکنون در فهرستها نشان داده نشده است. کتابی که در ذیل فهرست موزۀ بریتانیا، (ریو، III / 201) یاد شده است، بهمن‎نامۀ دیگری است (نک‍ : آذر برزین‎نامه). 2. جواهر اسرار، کتابی است در 4 باب: الف ـ اسرار کلام‎الله، ب ـ اسرار احادیث نبوی، ج ـ اسرار کلام اولیاء، د ـ اسرار کلام شعرا: باب اول، دربارۀ حروف مقطعۀ آغاز برخی از سوره‎های قرآن حکیم است؛ باب دوم، شرح و تفسیر عرفانی بعضی از احادیث نبوی است؛ باب سوم، در شرح برخی از گفتارهای عارفان است؛ باب چهارم، دربارۀ معانی بعضی از مشکلات اشعار شاعران است. فصولی نیز در باب معما و لغز و دیگر مسائل ادبیِ همانند دارد. آذری در مقدمۀ این کتاب می‎گوید که در 830 ق / 1427م که در سوریه بود، کتابی به نام مفتاح الاسرار تألیف کرد چون به دکن آمد، در 840 ق / 1437م به درخواست دوستان خود همان کتاب را تلخیص و به صورتی تازه دوباره تصنیف نمود (ریو، 1 / 43). گزیده‎ای از این کتاب، به نام منتخب جواهرالاسرار، به پیوست اشعة ‎اللمعات جامی و برخی رساله‎های عرفانی دیگر در سال 1303ق / 1886م در تهران به چاپ رسیده است. 3. مرآت، این کتاب شامل 4 باب است: باب اول، السطّامّة الکبرى، در مراتب عالم علوی و سفلی و آرای عالمان و اهل توحید در تحقیق ایجاد عالم، مراتب موجودات، حکمت وجود آدمی، مناسبت آفاق با انفس و مطالب دیگری از این دست؛ باب دوم، غرائب الدّنیا، در شگفتیهای جهان از جمادات و گیاهان و جانداران و جز اینها؛ باب سوم، عجائب الاعلى، در عجایبی که در عوالم علوی و آسمان است؛ باب چهارم، سعی الصفا، در تاریخ مکه و آداب و مناسک حج. 
عنوان این کتاب در نسخه‎ها به صورت عجایب و غرایب و عجائب‎الغرائب نیز آمده است، ولی آذری خود در مقدمه، نام کتاب را مرآت گفته و عناوین هر 4 باب آن را یاد کرده است. مأخذ اصلی این مجموعه، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات زکریای قزوینی است که مؤلف غالباً از آن به عنوان عجائب الدنیا یاد می‎کند. باب دوم این مجموعه برابر است با مقدمه و مقالۀ دوم کتاب زکریای قزوینی (فی السفلیات). باب اول آن با مقالۀ اول کتاب قزوینی (فی‌العلویات) مطابقت دارد. نسخۀ کاملی از این مجموعه موجود نیست و در تواریخ و تذکره‎ها از آن گاهی به نام غرائب الدنیا و عجائب الاعلی (که عنوان بابهای دوم و سوم آن است) و گاهی به نام عجائب الغرائب (که نام دیگر آن است) و گاهی به نام عجائب الدنیا (که در متن کتاب اشاره به کتاب قزوینی است) یاد کرده‎اند (دربارۀ این مجموعه نک‍ : آزاد، 24؛ اته I / 709). 4. طغرای همایون، بغدادی (4 / 86) آن را طغرای غَرّای همایون نوشته است. 5. دیوان اشعار، شامل قصاید و غزلیات و ترجیع‎بند و ترکیب‎بند و چند مثنوی. قصاید او بیشتر در مدح و منقبت خاندان رسول اکرم است و غزلیات او رنگ عرفانی دارد. افزون بر «مثنوی آذر» که تحت تأثیر مثنوی سوز و گداز میرزا محمدصادق تفرشی سروده شده، یک «مغنی‌نامه» و یک «ساقی‌نامه» نیز در دیوان او مندرج است (منزوی، 4 / 2857، 3116، 3117، 3225). کلام آذری ساده و بی‎تکلف است و از پیچیدگیهایی که در آثار شاعران دورۀ بعد دیده می‎شود، خالی است. وی از شیوۀ سعدی و حافظ و به‌ویژه امیرخسرو دهلوی پیروی کرده و مضامین و تشبیهات و تعبیراتی که در غزلیّات این شاعران آمده است، در اشعار او فراوان دیده می‎شود.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی بیک، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، مؤسسۀ نشر کتاب، 1337ش، ص 74؛ آذری طوسی، حمزة بن علی «منتخب جواهرالاسرار»، ضمیمۀ اشعة‎اللمعات، تهران، 1303ق؛ آزاد بلگرامی، میرغلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، بیروت، دارالفکر، 1402ق؛ خواندمیر، غیاث‎الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، خیام، 1362ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة‎الشعراء، تهران، کلالۀ خاور، 1338ش؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، علمی، 1340ش، 2 / 296- 298؛ روملو، حسن‎بیک، احسن‎التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، اسلامیه، 1375ق؛ فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، 1874م؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی؛ نوایی، امیر علیشیر، مجالس النفائس، به کوشش علی‎اصغر حکمت، تهران، منوچهری، 1363ش؛ هدایت، رضاقلیخان، تذکرۀ ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، محمودی، 1344ش؛ نیز: 

Ethe, H. Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of the India office, Oxford, 1903; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1881. 

فتح‎الله مجتبائی