الآراء والدیانات

اَلْآراءُ وَالدِّیانات، کتابی است دربارۀ عقاید و باورهای پیروان ادیان و مذاهب و مکتبهای گوناگون کلامی و فلسفی به زبان عربی نوشتۀ ابو محمد حسن بن موسى نوبختی (د ح 310ق /  922م)، فیلسوف و منجم و متکلم شیعی ایرانی و نویسندۀ کتاب فرق‎الشیعة که بارها به چاپ رسیده است. از کتاب الآراء والدیانات اثری به دست نیست، لیکن مطالب آن به گونۀ گسترده‎ای در کتابهای اسلامی مربوط به این موضوع بازتاب یافته است و این نشان می‎دهد که این کتاب از آوازه‎ای بلند و نیکو برخوردار بوده است. ابن ندیم، نوبختی و خاندانش را به دوستداری علی(ع) و اولاد او ستوده و گفته است: او کتابهای بسیار گرد می‎آورد و شمار فراوانی از آن را به خط خود استنساخ می‎کرد. وی را کتاب الآراء والدیانات است که آن را به پایان نرسانده است (الفهرست، صص 251-252). احمدبن علی نجاشی (د 450ق /  1058م) نیز او را به عنوان متکلمی مبرّز می‎ستاید و می‎گوید: الآراء والدیانات کتابی بزرگ و نیکوست که من آن را بر استادم ابوعبدالله (محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام معروف به شیخ مفید، د 413ق / 1022م) خوانده‎ام (رجال، ص 46). همچنین رضی‎الدین علی بن موسى معروف به سید بن طاووس (د 664 ق / 1266م) می‎گوید: کتاب الآراء والدیانات نوبختی اکنون در نزد من است و من از این کتاب به آکاهی وی از علم نجوم پی بردم (فرج المهموم، ص 121). 
نیمۀ دوم سدۀ 3ق /  9م که نوبختی در آن می‎زیسته، روزگار جوش و خروش اندیشه‎های گوناگون و کشاکش آزاد فرقه‎ها با یکدیگر بوده است. درگیری زبانی و قلمی به ارزیابی باورهای مخالف منحصر نمی‎شده، بلکه به شرح و نگارش تاریخ آن فرقه‎ها و عقاید ایشان نیز می‎کشیده است. همزمان با او یا اندکی پیش و پس از وی، کسان بسیاری به این کار دست یازیده‎اند که اقبال آشتیانی برخی از ایشان را یاد کرده است (خاندان نوبختی، صص 136-139). با این‌همه، آقابزرگ تهرانی او را نخستین دانشمند مسلمان می‎داند که دربارۀ ملل و نحل و آراء و فرقه‎ها کتاب نوشته است. دیگر کسانی که در این زمینه چیزی نوشته‎اند، همگی متأخر از او بوده‎اند: ابوبکر باقلانی (د 403ق / 1013م)، ابومنصور عبدالقاهر بن طاهر بغدادی (د 429ق /  1038م)، ابوبکر احمد بن محمد اصفهانی (د ح 451ق /  1059م)، ابن حزم (د 456ق / 1064م)، شهرستانی (د 548 ق / 1153م) و جز ایشان ( الذریعة، 1 / 34-35). 
کتاب الآراء والدیانات را نویسندگان پس از نوبختی مانند مسعودی (د 346ق / 957م)، ابن جوزی (د 597 ق / 1201م)، ابن ابی‌الحدید (د 655 ق / 1257م) و دیگران در دست داشته‎اند. از اشارات آنان می‎توان استنباط کرد که الآراء والدیانات حاوی مطالبی بدین شرح بوده است: عقاید سوفسطاییان، عقاید ثنویان، عقاید فیلسوفان یونان، مذاهب هند و باورهای هندوان، مذاهب صابئیان و مجوستان، آرای منجمان و اصحاب فلک، عقیدۀ جهم بن صفوان، مذهب هشام بن حکم در تشبیه و تجسیم، عقاید مقاتل بن سلیمان و نعیم بن حماد و داوود جواربی از متکلمان شیعی و عقاید فیلسوفان رواقی (اقبال، 139). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 34-35، 16 / 179؛ ابن‎جوزی، عبدالرحمن، تلبیس ابلیس، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1368ق، ص 83؛ ابن‎حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل، بیروت، دارالمعرفه، 1975م، ص 194؛ ابن طاووس، علی بن موسى، فرج‎المهموم، قم، منشورات الرضی، 1363ش؛ ابن‎ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، 1398ق؛ اقبال، عباس، خاندان نوبختی، تهران، طهوری، 1357ش، ص 140؛ خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العربیه، صص 93-94؛ قهپایی، عنایة‎الله علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، 1384ق، 2 / 157؛ مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، 1350ق، 1 / 311-312؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیة والاشراف، بیروت، دارصعب، ص 343؛ همو، مروج الذهب، بیروت، دارالاندلس، 1385ق، 1 / 94؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، قم، مکتبةالداوری، 1397ق. 

بخش معارف