آذربایجان شوروی

منابع طبیعی

جمهوری آذربایجان دارای منابع طبیعی از قبیل نفت، گاز، سنگ آهن، گوگرد، مواد کودهای شیمیایی و غیره است. نفت عمده‎ترین مادۀ معدنی این جمهوری است. استخراج نفت این سرزمین به صورت تجاری بالنسبه وسیع از 1863م با 500‘6 تن آغاز شد، ولی رقم مذکور در 1901م به 11 
میلیون تن رسید. اما در 1920م و آغاز حکومت شوروی میزان استخراج نفت به 9 / 2 میلیون تن کاهش یافت. از آن پس رفته‎رفته فزونی گرفت و تا 1940م به 2 / 22 میلیون تن رسید، ولی پس از آن دوباره کاستی پذیرفت و در 1950م از 8 / 14 میلیون تن تجاوز نکرد. متعاقب آن دولت شوروی به استخراج نفت از آبهای دریای خزر پرداخت. در 1967 میزان استخراج نفت جمهوری به 6 / 21 میلیون تن بالغ گردید، ولی به میزان 1940م نرسید. در پی آن بار دیگر میزان استخراج نفت رو به کاستی نهاد و در 1970م از 20 میلیون تن و در 1975م از 17 میلیون تن فراتر نرفت (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 253، 24 (2) / 526).

کشاورزی و دامپروری

مجموع اراضی زیر کشت در این جمهوری که پیش از جنگ اول جهانی 000‘ 962 هکتار بود تا 1975م به یک میلیون و 000‘310 هکتار افزایش یافت (همان، 24 (2) / 526). تا پایان 1975م در این جمهوری 496 مؤسسۀ کشاورزی دولتی و 873 مؤسسۀ کشاورزی جمعی (اشتراکی) وجود داشت. در آن سال 800‘30 تراکتور، 400‘4 کمباین و 100‘22 کامیون در خدمت کشاورزی بود. تا پایان 1975م از اراضی جمهوری حدود 000‘412 هکتار زیر کشت گندم، 000‘12 هکتار زیر کشت ذرت، 000‘211 هکتار زیر کشت پنبه، 000‘17 هکتار زیر کشت توتون، 000‘17 هکتار زیر کشت سیب‌زمینی و 000‘38 هکتار زیر کشت تره‌بار بود. در آن سال محصول گندم این جمهوری 000‘629 تن، ذرت 000‘28 تن، پنبه 000‘450 تن، توتون 000‘42 تن، سیب‎زمینی 000‘89 تن و تره‎بار 000‘604 تن بود (همانجا). از مجموع اراضی مزروعی این جمهوری 141 / 1 میلیون هکتار از طریق کانالهای شروان علیا، قراباغ علیا، سامور و آبشوران آبیاری می‎شود. تا سال 1975م حدود 65٪ از تولیدات این جمهوری محصول کشاورزی بود. علاوه بر محصولات یادشده انگور، چای، سیب و مرکبات را باید نام برد آمار دامها در جمهوری شوروی آذربایجان در 1976م بدین شرح بوده است: گاو 000‘667‘1، گاومیش 000‘622، گوسفند و بز 000‘128‘5 و مرغ و جوجه 000‘800‘12 (همانجا).

حمل و نقل

راه‎آهن عمده‎ترین وسیلۀ حمل و نقل در جمهوری شوروی آذربایجان است و طول آن به 850‘1 کمـ می‎رسد. طول راههای شوسۀ این جمهوری تا 1975م حدود 000‘21 کمـ بود و طول راههای آبی آن حدود 500 کمـ است (همان، 24 (2) / 527).

حاکمیت دولت و شرایط اجتماعی

آذربایجان یکی از جمهوریهای پانزده‎گانۀ اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی است. این جمهوری بر پایۀ قانون اساسی مصوب 14 مارس 1937م فعالیت دارد (همان، 1 / 247).
عالی‎ترین ارگان حاکمیت، شورای عالی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان است که نمایندگان آن هر 4 سال یک‎بار انتخاب می‎شوند و به تقریب هر 500‘12 نفر حق انتخاب یک نماینده را دارند (همانجا). در فواصل جلسات شورای عالی جمهوری هیأت‌رئیسۀ شورای عالی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان عالی‎ترین ارگان حاکمیت محسوب می‎شوند. شورای وزیران در جلسات شورای عالی برگزیده می‎شوند. جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان مشتمل بر جمهوری شوروی سوسیالیستی خودمختار نخجوان و ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی است. ارگانهای حاکمیت محلی در ولایات، شهرها، قصبات و نیز ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی شوراهای نمایندگان ولایات، شهرها و قصبات هستند که نمایندگان آن هر 2 سال یکبار انتخاب می‎شوند. از جمهوری آذربایجان 32 نماینده در شورای ملیتهای شورای عالی اتحاد شوروی عضویت دارند. جمهوری شوروی خودمختار نخجوان و ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی به ترتیب 11 و 5 نماینده در شورای ملیتهای شورای عالی اتحاد شوروی دارند (همانجا).

دادگستری

عالی‎ترین ارگان قضایی جمهوری دادگاه عالی است که اعضای آن در جلسات شورای عالی جمهوری برای مدت 5 سال انتخاب می‎شوند. دادگاه عالی شامل دو دادگاه عالی حقوقی و جنایی است. گذشته از آن اُرگان دیگری به نام شورای عالی قضایی وجود دارد. دادستان جمهوری و نیز دادستان جمهوری خودمختار نخجوان و ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی از سوی دادستان کل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی برای مدت ـ سال منسوب می‎شوند (همانجا).

تقسیمات کشوری

جمهوری خودمختار نخجوان که در محدودۀ سرزمین کهن ارمنستان قرارگرفته با ایران و ترکیه هم‎مرز است. مساحت این جمهوری 500‘5 کمـ2 و جمعیت آن تا ژانویۀ 1976م حدود 000‘ 227 نفر بود (همان، 24 (2) / 527). جمهوری خودمختار نخجوان در نهم فوریۀ 1924 تأسیس یافت. طبق سرشماری 1970م تعداد اهالی بومی آن 000‘190، ارمنی 000‘6 و روس 000‘4 نفر بود. جمعیت نسبی این جمهوری تا ژانویۀ 1976م حدود 2 / 41 نفر بوده است. مرکز جمهوری شهر نخجوان و شهرهای عمدۀ آن اردوباد و نخجوان است. تا 1975م 24 مؤسسۀ کشاورزی دولتی و 49 مؤسسۀ کشاورزی اشتراکی در این جمهوری وجود داشت. تا 1970م مساحت کشتزارهای نخجوان 000‘40 هکتار بود که بیشتر به کشت پنبه اختصاص داشت. دامداری نیز در این منطقه گسترش یافته است (همانجا).
ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی در 7 ژوئیه 1923م تأسیس یافت. این ولایت در جنوب شرقی کوههای قفقاز کوچک واقع و مساحت آن 400‘4 کمـ2 است. جمعیت این ولایت تا اول ژانویۀ 1976م 000‘156 نفر بود. اکثر اهالی این ولایت، ارمنی تبارند. جمعیت نسبی در این ولایت حدود 4 / 35 نفر است (همانجا). مرکز این ولایت شهر استپاناکرت است. در 1975م در این ولایت 18 مؤسسۀ کشاورزی دولتی و 64 مؤسسۀ کشاورزی اشتراکی وجود داشت. مساحت کشتزارهای این ولایت تا 1975م 100‘ 63 هکتار بود (همانجا).
محصولات عمدۀ این ولایت عبارتند از پنبه، توتون، غله و انگور. دامداری نیز در این ولایت رشد یافته است. تولید قالی یکی از رشته‎های سنتی این ولایت است.

آموزش و پرورش

طی 1975-1976م در جمهوری آذربایجان جمعاً 618‘4 مدرسه از انواع مختلف وجود داشت که 000‘656‘1 دانش‎آموز در آنها به تحصیل اشتغال داشتند. در این جمهوری 17 دانشکده وجود دارد که جمعاً 000‘99 دانشجو در آنها تحصیل می‎کنند (همانجا). مدارس عالی عمدۀ جمهوری عبارتند از دانشگاه باکو، دانشکدۀ نفت و شیمی، دانشکدۀ پزشکی، دانشسرای عالی و کنسرواتوآر که مشتمل بر هنرستان عالی موسیقی است. فرهنگستان عمده‎ترین مؤسسۀ علمی این جمهوری است. تا اول ژانویۀ 1976م جمعاً 300‘21 کارمند علمی در مؤسسات فرهنگی این جمهوری کار می‎کردند. در جمهوری شوروی خودمختار نخجوان 225 مدرسه و آموزشگاه وجود دارد که حدود 900‘71 دانش‎آموز و هنرآموز از مجموع محصلین جمهوری آذربایجان شوروی در آن تحصیل می‎کنند. طی 1975-1976م شمارۀ دانش‎آموزان ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی 000‘42 نفر بود. در شهر استپاناکرت تنها یک مدرسۀ عالی وجود دارد و آن دانشسرای عالی ولایت است. در این دانشسرا حدود 600‘1 دانشجو تحصیل می‎کنند (همانجا).

فرهنگ و هنر

تا اول ژانویۀ 1975م در این جمهوری 14 تئاتر وجود داشت که عمده‎ترین آنها عبارتند از تئاتر اپرا و بالۀ میرزافتحعلی آخونداف، تئاتر درام عزیزبگ اف، تئاتر درام صمد وُرغون، تئاتر جوانان گورکی، تئاتر کمدی موزیکال و تئاتر درام جبارلی. در این جمهوری 200‘2 دستگاه نمایش سینمای ثابت و سیار و 806‘2 باشگاه وجود دارد. تا 1975م در جمهوری خودمختار نخجوان یک تئاتر، 3 موزه، 238 باشگاه و 180 سینما وجود داشت. ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی نیز دارای یک تئاتر، 3 موزه، 222 باشگاه و 188 سینما است. کتابخانۀ میرزافتحعلی آخونداف در باکو بزرگ‎ترین کتابخانۀ جمهوری است که شمارۀ کتابها، مجله‎ها و جزوه‎های آن به حدود 3 میلیون جلد می‎رسد. در سراسر جمهوری 479‘ 3 کتابخانۀ عمومی وجود دارد که مجموع کتابها، مجله‎ها و جزوات آنها به 7 / 26 میلیون جلد بالغ می‎شود.
در این جمهوری 41 موزه وجود دارد و 117 روزنامۀ مرکزی و محلی به زبانهای ترکی، روسی و ارمنی انتشار می‎یابد. جمهوری آذربایجان دارای یک ایستگاه رادیو تلویزیون است که به زبانهای ترکی، روسی و ارمنی برنامه پخش می‎کند (همانجا).

بهداشت

در جمهوری آذربایجان تا 1975م حدود 748 بیمارستان و درمانگاه بزرگ و کوچک با 800‘54 تختخواب وجود داشت که از این تعداد، بیمارستانهای نخجوان دارای 100‘2 تختخواب و بیمارستانهای ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی دارای حدود 600‘1 تختخواب بوده است. شمارۀ پزشکان حدود 500‘16 نفر است که از آن میان 400 پزشک در جمهوری خودمختار نخجوان و 312 پزشک در ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی خدمت می‎کنند. جمهوری آذربایجان شوروی دارای آسایشگاههای درمانی است که مهم‎ترین آنها عبارتند از ایستی‎سو (آب گرم)، ترش‎سو (آب ترش) و نفت چالا (چاله) (همانجا).

دین

مسلمانان شوروی اغلب اهل سنت هستند و همانند ترکان مذهب حنفی دارند، ولی مسلمانان داغستان و جمهوری آذربایجان از این قاعده مستثنا هستند. اکثر مسلمانان داغستان شافعی‌مذهب و اغلب مسلمانان جمهوری شوروی آذربایجان شیعی و پیرو مذهب جعفری اثنى‎عشری‎اند. شمارۀ شیعیان این جمهوری را در 1979م به حدود 000‘800‘ 3 نفر تخمین زده‎اند (بنیگسن، 55, 56). تاتهای مسلمان جنوب داغستان و جمهوری آذربایجان را حدود 000‘15 تن نوشته‎اند (همو، 56). مرکز ادارۀ روحانیت شیعی قفقاز در شهر باکو و ریاست آن بر عهدۀ شیخ‎الاسلام است. وی در ضمن معاون مفتی اهل سنت حنفی نیز هست. مدارس دینی و مساجد زیر نظر آنان اداره می‎شوند (همو، 57). روحانیت اجازۀ فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی ندارد. به عنوان نمونه هیچگونه موقوفه‎ای در اختیار مراکز روحانی نیست و رؤسای مراکز روحانی قادر به صدور احکام شرعی نیستند. پرداخت زکات یا هرگونه نذورات به مساجد ممنوع است (همو، 60). پس از انقلاب اکتبر 1917م در روسیه و طی جنگهای داخلی آن کشور مسلمانان قفقاز کوشیدند تا دولت مستقلی پدید آورند. پیروزی بلشویسم از تلاش مسلمانان در راه تحکیم موجودیت ملی نکاست. در فاصلۀ 1917-1920م گروهی از رجال سیاسی قفقاز به حزب کمونیست پیوستند. آنها گمان داشتند از این طریق به استقلال، خودمختاری و برابری دست خواهند یافت. درواقع پیوستن آنان به حزب کمونیست جنبۀ تاکتیکی داشت (همو، 23). اینان تا 1928م نقش نسبتاً مؤثری ایفا کردند، ولی از 1928 تا 1935م به‌تدریج مشمول تصفیه شدند (همو، 24). پس از برقراری حاکمیت شوروی در قفقاز، رابطۀ مسلمانان این سرزمین با دیگر کشورها و ملتهای مسلمان رفته‎رفته قطع گردید. مرزها بسته شد و ارتباط مسلمانان قفقاز با برادران هم‎کیش و همزبان منقطع گشت. از 1920م زیارت حج و سفر شیعیان جمهوری آذربایجان به اماکن متبرکۀ ایران و عراق متوقف شد (همو، 35). یکی دیگر از عواملی که موجب قطع ارتباط مسلمانان این جمهوری با برادران هم‎کیش گردید، تغییر خط بود. تا 1928م میان کلیۀ مسلمانان ترکی‌زبان شوروی خط و کتابت عربی رواج داشت. آنها با وجود اختلاف لهجه، از طریق این خط تا اندازه‎ای با یکدیگر مرتبط بودند. قفقازی باسواد به سهولت می‎توانست با قزاق، تاتار، ازبک و یا ترکمن رابطۀ فرهنگی برقرار کند. بدین روال رابطۀ فرهنگی میان مسلمانان شوروی امری ممکن شمرده می‎شد. از 1929م دولت شوروی خط و کتابت عربی را ملغى اعلام کرد و الفبای لاتین را جانشین آن نمود. این سیاست نخست با مقاومتهایی از سوی مسلمانان مواجه گردید، ولی چون با الفبای روسی یکسان نبود، سرانجام پذیرفته شد و تا 1938م به کار می‎رفت (همو، 38). گرچه وجود الفبای جدید رابطۀ مسلمانان شوروی را استحکام نبخشید، ولی در گسترش امر سوادآموزی تسهیلاتی فراهم آورد.
اما دیری نپایید که این الفبا نیز در 1939م ملغى اعلام شد و الفبای روسی در میان مردم مسلمان ازجمله ساکنان جمهوری شوروی آذربایجان به عنوان الفبای رسمی متداول گردید. بنیگسن این اقدام را نخستین گام در راه استحالۀ زبانی و فرهنگی ملل مسلمان در فرهنگ روس نامیده است (P.38). اکنون اسلام در میان 29 قوم شوروی رواج دارد که درواقع دارای 29 زبان ادبی هستند (همو، 43). در سال 1924م شریعت اسلام به عنوان عادات «منسوخ» قومی و قبیله‎ای ملغى اعلام گردید. در آستانۀ 1928م نیز کلیۀ مدارس دینی تعطیل شد و تا 1930م کل موقوفات از سوی دولت مصادره گردید (همو، 44). شمارۀ مساجد کاستی پذیرفت. اطلاع دقیقی از مساجد این جمهوری در دست نیست، ولی تا 1912م در سراسر مناطق مسلمان‎نشینِ تابع دولت روسیۀ تزاری 000‘26 مسجد وجود داشت. این تعداد در 1941م به 000‘1 و در دوران حاکمیت نیکیتا خروشچف طی 1953-1964م به کمتر از 500 کاهش یافت (همو، 44-45). با افزایش میزان تولد در میان مسلمانان شوروی، نسبت روسها به مسلمانان همواره رو به کاستی است. در فاصلۀ 1970-1979م شمارۀ روسهای مقیم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان از 000‘570 به 000‘475 نفر و به دیگر سخن حدود 10٪ کاهش پذیرفت (همو، 53).

سابقۀ تاریخی

تاریخ جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان از بدو تأسیس این جمهوری آغاز می‎گردد (پیرامون تاریخ گذشتۀ این سرزمین نک‍ : اَران و شروان). در ساعت 2 بعد از نیمه‎شب 28 آوریل 1920م «کمیتۀ موقت انقلاب آذربایجان» به ریاست نریمان نریمان اف تشکیل شد و نام «جمهوری آذربایجان» را که مساواتیان بر این سرزمین نهاده بودند اخذ نمود و سرزمین مزبور را «جمهوری مستقل شوروی سوسیالیستی آذربایجان» خواند (عزیزبک اوا، 158). و در همان زمان شورای کمیسرهای خلق جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان تأسیس شد و نریمان نریمان اف ریاست شورای کمیسرها و کمیساریای امور خارجه را نیز برعهده گرفت. از اهداف جمهوری نوبنیاد، تحکیم جمهوری، انهدام مساواتیان و تأمین امنیت در برابر هجوم بیگانگان و مخالفان بود، ولی اعضای کمیتۀ موقت انقلاب دریافتند که دولت جدید تنها با تکیه به نیروی خویش نمی‎تواند از عهدۀ تأمین خواستهایشان برآید. از این‎رو کمیته پس از تشکیل دولت بی‎درنگ با دولت روسیۀ شوروی اعلام همبستگی کرد و ضمن مخابرۀ تلگرامی برای لنین مخالفت خود را با دشمنان روسیۀ شوروی ابراز نمود و برای مقابله با هجوم مشترک نیروهای خارجی و گروههای دشمن داخلی درخواست کمک نظامی کرد. با رسیدن نیروهای کمکی روسیۀ شوروی به باکو حکومت جدید تثبیت گردید (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 254) و لنین در 29 آوریل پیروزی دولت شوروی را در باکو اعلام نمود (XL / 332).
نریمان اف رئیس کمیتۀ انقلاب در ماه مه 1920م طی نامه‎ها و تلگرامهایی جریان مبارزه به خاطر حاکمیت شوروی در جمهوری آذربایجان را به لنین گزارش داد (عزیزبک اوا، 162). پس از برقراری حکومت شوروی در جمهوری آذربایجان مقادیر متنابهی نفت به صورتی منظم به روسیۀ شوروی ارسال گردید. لنین ارسال نفت باکو به روسیۀ شوروی را بسیار مهم نامید (همو، 166). وی در پایان ماه آوریل سربروفسکی رئیس امور نفتی روسیۀ شوروی را به باکو اعزام داشت. سربروفسکی اندکی بعد در رأس شرکت نفت آذربایجان قرار گرفت (همو، 167). در همان سال اقداماتی در زمینۀ تسریع ارسال نفت باکو به روسیه صورت پذیرفت (همانجا). چند روز بعد در تاریخ 18 مه 1920م ناوگان جنگی روسیۀ شوروی به بندر انزلی حمله برد و پایگاه نظامی گارد سفید را در بندر مزبور در هم شکست (فخرایی، 233). در مه 1920م نخستین انتخابات شوراهای باکو و جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان مرکب از نمایندگان کارگران، سربازان ارتش و نیروی دریایی سرخ برگزار شد و 650 نماینده برای عضویت در شورای باکو انتخاب شدند و در ژوئیۀ 1920م شورای مذکور کار خود را آغاز کرد (عزیزبک اوا، 173). (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 255). مخالفان دولت جدید در شهر تفلیس، مرکزی به منظور مبارزه با دولت جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان پدید آوردند که در آن مخالفان دولت جدید از قراباغ و نوری پاشا فرماندۀ سابق نیروهای ترک با افرادش و نیز گروهی از داغستانیها شرکت داشتند. در ناحیۀ شوشا نمایندگان ترک تحت رهبری کاظم‎بیگ به مبارزه برخاستند (عزیزبک اوا، 177) و در شهر گنجه قیامی روی داد که در آن گروهی از افسران ترک شرکت داشتند (همانجا). این مخالفتها همه با یاری روسیۀ شوروی سرکوب شد.
در اکتبر 1921م دولت ترکیه متعهد گردید که از این جمهوری نوبنیاد در مقابل تخلیۀ قارْص حمایت کند (بروکلمان، 693).
پس از تأسیس جمهوری آذربایجان املاک و مستغلات خانها، بیگها، صاحبان اراضی و نیز موقوفات مساجد، کلیساها و غیره مصادره شد و به تصرف دولت درآمد. مساحت اراضی مصادره شده متجاوز از 000‘300‘1 دسیاتین (هر دسیاتین معادل 09 / 1 هکتار) بود (دایرةالمعارف بزرگ شوروی، 1 / 255).
جنگلها، معادن، آبها، تأسیسات شیلات، تأسیسات کشتیرانی دریای خزر، بانکها، مؤسسات حمل و نقل و غیره همه به تصرف دولت درآمدند. در 19 مه 1921م در اولین کنگرۀ شوراهای جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان نخستین قانون اساسی جمهوری مذکور به تصویب رسید (همانجا). در 12 مارس 1922م بین آذربایجان شوروی، ارمنستان و گرجستان معاهده‎ای مبنی بر ایجاد فدراسیون منعقد گردید. از 12 مارس 1922م تا 5 دسامبر 1936م آذربایجان شوروی عضو فدراسیون جمهوریهای شوروی سوسیالیستی ماوراء قفقاز بود. فدراسیون مذکور پس از تأسیس در تاریخ 30 دسامبر 1922م الحاق خود را به اتحاد جماهیر شوروی اعلام نمود. ولایت خودمختار قراباغ کوهستانی در 1923م و جمهوری خودمختار نخجوان در 1924م به صورت جزئی از سرزمین جمهوری شوروی آذربایجان درآمدند (همانجا). در 1936م فدراسیون جمهوریهای شوروی سوسیالیستی ماوراء قفقاز منحل شد و سه جمهوری عضو فدراسیون هریک جداگانه به صورت جمهوریهای اتحاد جماهیر شوروی درآمدند. در 14 مارس 1927م دومین قانون اساسی جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان به تصویب رسید. این قانون اساسی تاکنون به قوت خود باقی است (همانجا).

مآخذ

بروکلمان، کارل تاریخ الشعرب الاسلامیه، ترجمۀ نبیه امین فارس و منیرالبعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1984م؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ دایرةالمعارف بزرگ شوروی (روسی، چ 3)؛ رضا، عنایت‎الله، آذربایجان و ارّان ( آلبانیای قفقاز)، تهران، ایران زمین، 1360ش؛ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل، تهران، جاویدان، 1351ش؛ کسروی، احمد، شهریاران گمنام، تهران، امیرکبیر، 1335ش؛ نیز: 

Alive, K. G., »K voprosu ob istochnikakh I literature po istorii drevney Kovkazskoy Albanii«, Voprosy istorii Kavkazskoi Albanii, ed Igrar Aliv, Baku, izdatelstvo An Azerb. SSR, 1962; Azizbekova, P., Sovetskaia Rossiia I borba za uprochenie vlast Sovetou v Zakavhazie, Baku, Az. Gos. Voennoe izdatelstov, 1969; Bartold V. V., Sochineniia, Moskva, izdatelstvo Nauka, 1965; Benigsen, A., Musulmane v SSSR, Paris, 1983; Ibragimbeili, Khaddzi Murat, Rossia i Azerbaidzan v Pervoi tretie XIX veka, (iz voiennopoliticheskoi istorii), Moskva, Nauka, 1969; Istoriia Azerbaidzana, Baju, 1958; Kratkaia Geograficheskaia Entsiklopediia, Moskva, 1960, vol I; Latishev, V. V., Zametki O Kavkazskikh nadpisiakh, Sint, Petersburg izvestia imper. Arkheol. Komis., 1904, No. 10; Lenin, V. I., Polnoe sobranie sochinenii, izdanie piatoe, Moskva, izdatelstvo Politicheskoi literatury, vols. 40. 

عنایت‎الله رضا