آذربرزین نامه

آذَرْ بُرْزینْ‎نامه، منظومه‎ای حماسی به زبان فارسی، در بحرِ مُتقارِب مُثَّمن مقصور با محذوف، به تقلید شاهنامۀ فردوسی، دربارۀ آذر برزین پسر فرامرز و نوادۀ رستم، از سلسلۀ روایات مربوط به خاندان گرشاسب (مانند گرشاسپ‎نامه، بانو گُشَسب‎نامه، شهریارنامه، بُرزونامه). 
هنگامی که فرامرز، پدر آذربرزین، در سیستان به دست بهمن کشته شد، آذر برزین در هندوستان می‎زیست و چون از جنگ میان بهمن و فرامرز باخبر شد، به یاری پدر شتافت «و نزدیک لشکرگاه بهمن از دریا برآمد و لشکر بهمن را از آنِ پدر خود پنداشت و دوست‎وار به جانب آن رفت و گرفتار شد. بهمن او را با خود از سیستان سوی بلخ برد، لیکن درمیان راه رستم تورگیلی، یکی از پهلوانان آن روزگار، به یاری او آمد و وی را از بند رهایی داد. آذر برزین پس از رهایی از بند بهمن با او به جنگ برخاست و میان او و بهمن کارزارها رفت، تا سرانجام پادشاه کیان به حصاری پناه برد و آخر کار به صلح با آذربرزین تن در داد، آذربرزین جهان پهلوان او گشت» (صفا، تاریخ ادبیات در ایران، 2 / 365). 
نسخه‎ای از آذربرزین نامه در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‎شود که سراسر آن از چند برگ تجاوز نمی‎کند و بخشی است از مجموعه‎ای که منظومۀ بهمن‎نامه و قسمتهایی از اواخر شاهنامه بخشهای اصلی آن است. عنوان این منظومه در نسخۀ موجود چنین است: «آغاز داستان آذربرزین پورزال زر که از دختر شاه صور کشمیری است و این یک قسم آذربرزین نامه است»، و با آنکه داستان آذربرزین را از زمان ولادت تا مرگ او شامل است، از شمارۀ ابیات و عنوان آن چنین برمی‎آید که خلاصه‌گونه‎ای است از داستان پهلوانیهای آذر برزین، و نام سرایندۀ آن نیز در نسخه دیده نمی‎شود (ریو، شمـ 197). 
در منظومۀ بهمن‎نامه، که بخشی از همین مجموعه است و عنوان آن چنین است: «در ستایش کردن باری تعالی، و آغاز داستان بهمن‎نامه و آذربرزین، و ستایش کردن سلطان محمود، و چگونگی ایشان»، داستان آذربرزین و کارهای او به تفصیل بیشتر آمده است. این منظومه در 495ق / 1102م، 10 سال پس از مرگ ملکشاه سلجوقی و در زمان سلطنت بَرْکیارُق (486- 498ق / 1093-1105م) سروده شد، و ظاهراً ذکر نام «سلطان محمود» که در عنوان و نیز در پایان آن دیده می‎شود، اشتباه کاتبان است (همانجا)؛ ولی احتمال دیگر آن است که شاعر در اصل این منظومه را به نام سلطان محمود، فرزند خردسال ملکشاه (و پسر ترکان خاتون) که مدت کوتاهی بعد از مرگ پدرش بر تخت نشانده شد (485ق / 1092م) سروده بوده، و سپس در زمان سلطنت برکیارق آن را به نام این پادشاه درآورده است، و کاتبان دوره‎های بعد عنوان نسخۀ اول را بر نسخۀ دوم نهاده‎اند. سرایندۀ بهمن‎نامه چند سال بعد بار دیگر در این منظومه تجدیدنظر کرده و آن را به محمدشاه سلجوقی (د 511ق / 1117م) پسر دیگر ملکشاه، تقدیم داشته است. در این تحریر جدید، که نسخه‎ای از آن نیز در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا نگهداری می‎شود (همو، شمـ 201). مقدمه مفصل‎تر است و در پایان نیز داستان تا سلطنت همای ادامه می‎یابد. 
چنانکه گفته شد، سرایندۀ آذربرزین نامه ناشناخته است، لیکن تصنیف بهمن‎نامه، که در اواخر آن داستان آذربرزین به تفصیل آمده است، به چند کس نسبت داده شده است: 
1. در نسخه کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (همانجا) که در ربیع‎الاول 800 ق /  نوامبر 1397م استنساخ شده است، نام مصنّف «حکیم آذری» است. ریو حدس می‎زند که این بهمن‎نامه را با بهمن‎نامه‎ای که شیخ آذری طوسی (784-866 ق / 1382-1462م) در تاریخ بهمنیان دکن سروده است، اشتباه کرده‎اند (همانجا)، لیکن بهمن‎نامه آذری طوسی بعد از 830 ق / 1427م و در دوران سلطنت احمدشاه بهمنی (820- 838 ق / 1417-1435م) سروده شده (صفا، تاریخ ادبیات در ایران، 4 / 325- 328)، و نسخۀ بهمن‎نامۀ موزۀ بریتانیا مورّخ ربیع‎الاول 800 ق /  نوامبر 1397م است، مگر اینکه عبارت «بهمن‎نامه از منظومات حکیم آذری» را بعدها به این نسخه افزوده باشند، ولی بخش دیگری از همین نسخۀ موزۀ بریتانیا منظومه‎ای است به نام کوش‎نامه از همان سرایندۀ بهمن‎نامه که آن نیز به محمدشاه سلجوقی تقدیم شده و نام سرایندۀ آن هم در نسخۀ «حکیم آذری» قید شده است (ریو، شمـ 201). 
2. در مجمل‎التواریخ والقصص، که در 520 ق / 1126م نگارش یافته، از بهمن‎نامه ذکری به میان آمده (ص 92)، و سرایندۀ آن ایرانشهر‎بن ابی‎الخیر گفته شده است. 
3. رضا قلیخان هدایت در مجمع‎الفصحاء در دو جا (1 / 297- 298، 3 / 1154) ذکر بهمن‎نامه را آورده و آن را به جمالی مهریجردی، از شعرای دورۀ سلجوقی نسبت داده است. از این میان اشارۀ مجمل‎التواریخ والقصص، به سبب همعصری نویسندۀ آن با سرایندۀ این منظومه، به صحت نزدیک‎تر است. 
از بهمن‎نامه دو نسخۀ دیگر در کتابخانۀ ملی پاریس محفوظ است (نک‍ : بلوشه، ج III، شم‍ 1192, 1193) نسخه‎ای از آن در 1325ق / 1907م به کوشش رستم بن بهرام تفتی در مطبعۀ فیض‌رسان بمبئی به چاپ رسیده است (آربری II(6) / 66؛ مشار، 1 / 526).

مآخذ

صفا، ذبیح‎الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1363ش، ج 2 و 4؛ همو، حماسه‎سرایی در ایران، ابن‎سینا، 1333ش، صص 315-316؛ مجمل‎التواریخ والقصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، کلالۀ خاور، 1318ش؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی؛ هدایت، رضاقلیخان، مجمع‎الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران 1336-1340ش؛ نیز: 

Arberry, A. J., Catalogue of the Library of the Indian Office, II, Part VI (Persian Books), London, 1937; Blochet, E., Catalogue des Manuscripts Persans, Bibliothéque Nationale, Paris, 1928, vol. III; Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895. 

فتح‎الله مجتبایی