آذر شهر

آذَرشَهر، یا دهخوارقان، یکی از بخشهای حومۀ شهرستان تبریز. این بخش در 24 کمـ خاور دریاچۀ اورمیه و در جنوب غربی کوه سهند قرار دارد و از شمال و خاور به بخش اُسْکو، از جنوب به دهستان سراجو، و از باختر به دریاچۀ اورمیه محدود است. هوای این بخش معتدل و در تابستان نسبتاً گرم است. روستاهای خاوری آن در دامنۀ کوهستان و روستاهای باختری در جلگه و کنار دریاچۀ اورمیه قرار گرفته است. رودخانۀ دهخوارقان که از کوههای سهند سرچشمه می‎گیرد، از این بخش می‎گذرد و به دریاچۀ اورمیه می‎ریزد.
مطابق آخرین تقسیمات کشوری، بخش آذرشهر از 3 دهستانِ آذرشهر، گاوگان و شیرامین تشکیل شده است (دفتر تقسیمات کشوری، 9). دهستان آذرشهر دارای 19 ده، گاوگان 12 ده و شیرامین 8 ده و همۀ این بخش دارای 39 ده و 10 مزرعۀ تابع و مستقل است (فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع، 1 / 66). زمینهای زراعتی روستاهای این بخش با چشمه‎سارها، قناتها و چاههای عمیق آبیاری می‎شود. افزون بر این از آب رودخانه‎های دهخوارقان و ایشکه‎چای نیز استفاده می‎گردد. در بخش آذرشهر 49 قناتِ دایر، 45 حلقه چاه عمیق، 235 چاه نیمه‌عمیق، 91 چشمه و 7 رودخانۀ دائمی برای آبیاری وجود دارد (فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، 5 / 66). مهم‎ترین محصولات آنجا گندم، جو، حبوبات، انگور، بادام، سیب درختی و گوجه‎فرنگی است. مهم‎ترین مشاغل اهالی، دامداری و صنایع‎دستی همچون قالی‎بافی، زیلو و جاجیم‎بافی است.
گاوگان از شیرامین بزرگ‎تر و دارای روستاهای متعدد است. جمعیت این دهستان بر اساس سرشماری 1355ش، 322‘14 نفر، متمرکز در 591‘2 خانوار، بوده است. شهرک گاوگان مرکز این دهستان بر اساس همین سرشماری دارای 384‘ 7 نفر جمعیت بوده است. دهستان شیرامین نیز در همین سال دارای 413‘9 نفر جمعیت بوده که 1640 خانوار را تشکیل می‎داده است. در سرشماری 1360ش که توسط جهاد سازندگی صورت گرفته، دهستان آذرشهر 152‘ 3 خانوار، شیرامین 420‘2 خانوار و گاوگان 961‘ 3 خانوار ساکن داشته است. شهرک آذرشهر مرکز بخشِ آذرشهر در 54 کیلومتری جنوب باختری تبریز و 17 کمـ خاور دریاچۀ ارومیه قرار گرفته و از مرکز شهر تا راه‎آهن تبریز ـ مراغه 12 کمـ فاصله دارد. طول جغرافیایی آن °45 و ´58 و عرض جغرافیایی‌اش °37 و ´46 و ارتفاع آن از سطح دریا 468‘1 متر است. جمعیت آن مطابق سرشماری 1355ش، 653‘19 تن بوده که در 816‘ 3 خانوار متمرکز بوده است. این شهر چون از یک‎سو در نزدیکی رشته‎کوه سهند و از سوی دیگر نزدیک دریاچۀ اورمیه قرار گرفته، دارای آب و هوایی معتدل است. کوههای مرتفعی که در جنوب و شرق آن قرار گرفته بسیار برف‎گیر و سرد است. زمستان آذرشهر برخلاف تبریز زودرس و طولانی نیست. تابستان آن ملایم و مطبوع است و گرمای شدید ندارد. رود دهخوارقان از جنوب آن می‎گذرد و پس از مشروب کردن باغهای اطراف آن به دریاچۀ اورمیه می‎ریزد. طول این رود نزدیک به 40 کمـ است (کیهان، 82). این شهر از طریق راه آسفالته به تبریز و از سوی دیگر به عجب‎شیر و میاندوآب متصل می‎شود. راه‎آهن نیز از روستاهای غربی آن می‎گذرد.

سابقۀ تاریخی

آذرشهر تا 1316ش دهخوارقان نامیده می‎شد، ولی برحسب پیشنهاد فرهنگستان ایران و تصویب وزارت معارف وقت، در این سال نام آن به آذرشهر تغییر یافت. اما در اسفند 1325ش با تصویب وزارت کشور بار دیگر نام دهخوارقان بر آن نهاده شد. در سالهای پس از آن مجدداً نام آذرشهر متداول گردید. آذرشهر از شهرهای قدیم آذربایجان است و احتمالاً پیش از اسلام در این ناحیه آتشکده‎ای دایر بوده است. در نخستین سده‎های اسلامی نام آنجا «داخَرَّقان» بوده است. ابن‎خردادبهْ یک‎بار آنجا را داخرقان (ص 120) و بار دیگر «ده‎الخرقان» (ص 213) نامیده است. طبری در حوادث 234ق /  848 م از روستای داخرقان نام برده و آن را در منطقۀ فرمانروایی محمد رَوّاد به‌شمار آورده است (11 / 1380). دیگر جغرافی‎دانان اسلامی همچون اصطخری، ابن‎حوقل، مقدسی، نیز چندبار از داخرقان به همین عنوان یاد کرده و آن را روستایی بر سر راه تبریز به‌شمار آورده‌اند. اما یاقوت حموی آنجا را شهر دانسته و نامش را به صورتهای دِهْنَخیرجان، ده نَخیرجان و حرّقان ضبط کرده و آن را منسوب به نخیرجان ــ خزانه‎دار انوشیروان پادشاه ساسانی ــ دانسته است (یاقوت، 2 / 494، 631). حافظ ابرو از «دیه خارقان» نام برده (ص 269)، اما حمدالله مستوفی نخستین‎بار نام دهخوارقان را به صورت فعلی آورده و از هوای معتدل، باغستانها و تاکستانهای فراوان و از غله و پنبۀ آنجا سخن گفته و افزوده است که مردمان این شهر، سفیدچهره و بر مذهب شافعی‎اند. او 8 ده را از توابع این شهر و حقوق دیوانی آنجا را 600‘23 دینار ضبط کرده است (صص، 80، 86-87). در متون تاریخی دورۀ نادری نیز به مناسبت آنکه یک‎بار در لشکرکشی نادرشاه به سوی عثمانی این شهر محل ورود پیش‎قراولان سپاه عثمانی بوده نام آنجا آمده است (استرآبادی، 126-127). در زمان فتحلی‎شاه، پس از اینکه ایرانیان در دومین جنگ از سپاهیان روس شکست خوردند، دهخوارقان محل ملاقات عباس‎میرزا و پاسکویچ فرمانده سپاهیان روسی تعیین شد و تنظیم مواد عهدنامۀ ترکمان‎چای در همین شهر صورت گرفت (افشار، 47، 68، 70، 77، 78، 81، 87). اوژن‎اوبن که در 1324- 1325ق / 1906-1907م از ایران دیدن کرده از دهخوارقان نیز گذشته و آنجا را شهری کوچک که 000‘12 جمعیت داشته توصیف کرده و افزوده است که تعدادی از جمعیت این شهر ارمنی هستند. او از باغهای بادام آنجا که مالکیت بیشتر آنها در دست تبریزیان بوده، یاد کرده است (ص 131). نادرمیرزا صفحات چندی از کتاب خود را به دهخوارقان اختصاص داده و از معدن مرمر این ناحیه و چگونگی استخراج آن از روزگاران قدیم سخن گفته و مشاهیر آنجا را نیز برشمرده است (صص 86-87، 119).

آثار تاریخی

در این شهر و روستاها و دهستانهای پیرامون آن، آثار تاریخی چندی وجود دارد که مشهورترین آنها را یاد می‎کنیم: 1. گورستان پیرحیران. این گورستان به نام خواجه یوسف دهخوارقانی ملقب به پیر حیران است و مقبرۀ او نیز در میان گورستان در اطاق کوچکی جای دارد (خاماچی، 33-34)؛ 2. مسجد قدمگاه. این مسجد در بالادشت گورستان قدمگاه (یا قریۀ بادامیار) واقع شده و برخی از باستان‎شناسان آن را به دوران پیش از تاریخ نسبت می‎دهند که بعداً به صورت آتشکده و سپس به صورت مسجد درآمده است. گنبد این مسجد در حدود 12 متر بلندی دارد و از نظر شیوۀ معماری جزو بناهای مهم است (مشکوٰتی، 7)؛ 3. مقبرۀ پیرلَر. این مقبره در شمال شرقی آذرشهر و در یک کیلومتری مرکز شهر واقع شده و به نام پیر حیران نامیده می‎شود و متعلق به قرن 10 و 11ق / 16 و 17م است (همانجا)؛ 4. گورستان قدمگاه. این گورستان در 15 کیلومتری جنوب آذرشهر در قریۀ بادامیار (قدمگاه) قرار گرفته و متعلق به قرن 9 و 10ق / 15 و 16م است. بیشتر مردگان این گورستان از شیوخ دورۀ صفوی هستند. اهالی محل، آن را به نام دیک قبرستان می‎نامند (مشکوٰتی، 8). این گورستان بر روی پشته‎ای قرار گرفته و سنگ‎نبشته‎ها و حجاریهایی در آن دیده می‎شود. از اشخاصی که درین گورستان مدفونند باید خواجه ابواسحق ابراهیم مشهور به پیر چوپان (د 724ق / 1324م) و خواجه‎علی بادامیاری (د 699 ق / 1300م) را نام برد (خاماچی، 39). 
از مشاهیر دهخوارقان باید خواجه یوسف حیران دهخوارقانی (د 670 ق / 1272م) را ذکر کرد که از عرفای منسوب به این شهر است.

وضع کنونی

مردم آذرشهر بیشتر به دادوستد، سوداگری، پیشه‎وری و پاره‎ای از کارهای تولیدی و بازرگانی و خدمات دولتی اشتغال دارند. قالی‎بافی رونق فراوانی دارد و تا روستاهای دوردست این شهر نیز کشانده شده است. قالی آن در سایر جاها به نام قالی تبریز عرضه می‎شود. حوله‎بافی، پارچه و پتوبافی نیز از صنایع این شهر است که مقداری از محصول آن در محل مصرف می‎شود و بقیه به تبریز و سایر شهرهای کشور ارسال می‎گردد. در حومۀ آذرشهر چند کارخانۀ آجرفشاری نیز مشغول کار است. بر طبق مدارک موجود در 1355ش، در این شهر 38 مسجد، 6 آب انبار، 5 بازار، 3 بیمارستان و درمانگاه و یک چاپخانه وجود داشته است. در همین سال یک کارخانۀ کمپوت‎سازی در آنجا دایر بوده است (خاماچی، 75-84). 
محصولات عمدۀ کشاورزی این شهر غلات، تره‎بار، سیب‎زمینی، پیاز و نخود است. توتون نیز سابقاً کاشته می‎شد، ولی پس از اجرای قانون انحصار دخانیات دیگر به کشت آن توجهی نشد (خاماچی 85-93). از میوه‎ها، انگور به فراوانی در اطراف شهر به دست می‎آید. آموزش و پرورش در آذرشهر با سابقۀ دیرینه‎ای که دارد از رونق ویژه‎ای برخوردار است. این شهر دارای دو کتابخانۀ عمومی، چند دبیرستان، دبستان و هنرستان حرفه‎ای است. 

مآخذ

ابن‎حوقل، ابوالقاسم، صورةالارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش، ص 85؛ ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله، المسالک والممالک، لیدن، 1896م؛ استرآبادی، میرزامهدی‎خان، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار ملی، 1341ش؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک‎الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م، صص 181-182، 190؛ افشار، میرزامصطفى، سفرنامۀ خسرومیرزا، به کوشش محمد گلین، تهران، مستوفی، 1349ش؛ اوبن، اوژن، ایران امروز و ایران بین‎النهرین، ترجمۀ علی‎اصغر سعیدی، تهران، زوار، 1362ش؛ جهاد سازندگی، فرهنگ اجتماعی دهات و مزارع استان آذربایجان شرقی، تهران، 1363ش؛ همان، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان آذربایجان شرقی، تهران، 1363ش؛ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‎الله ذیل جامع‎التواریخ رشیدی، به کوشش خان‎بابا بیانی، تهران، انجمن آثار ملی، 1350ش؛ خاماچی، بهروز، آذرشهر (دهخوارقان)، تبریز، 1355ش؛ سازمان جغرافیایی کشور، نقشۀ ارومیه (و اطراف آن)، تهران، 1353ش؛ طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1881م؛ فرهنگ جغرافیایی ایران، تهران، سازمان جغرافیایی کشور، 4 / 225؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، وزارت معارف، 1310ش، صص 80، 119، 156-157؛ مرکز آمار ایران، خصوصیات اساسی شهرهای ایران، تهران، 1350ش، ص 122؛ همان، سالنامۀ آماری (1360ش)، تهران، 1361ش، ص 64؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1355ش (تبریز)، تهران، 1358ش، ص «د»؛ همان، فرهنگ آبادیهای کشور، (براساس سرشماری 1355ش)، استان آذربایجان شرقی، ج 9؛ مستوفی، حمدالله، نزهة‎القلوب، به کوشش گای‎لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ مشکوٰتی، نصرت‎الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، 1349ش؛ مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان، تهران، انجمن آثار ملی، 1349ش، صص 27، 50، 58، 433، 438؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن‎التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش، صص 73، 555؛ نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، تهران، 1323ق؛ وزارت کشور، فهرست واحدهای تقسیمات کشوری، تهران، شهریور 1365ش؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‎البلدان، به کوشش فردیناند ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م. 

سیدعلی آل‎داود