آداب السلوک

آدابُ السلوك، عنوانی برای برخی از كتابهای عرفانی و اخلاقی كه عده‌‌ای از عارفان و دانشمندان مسلمان به نگارش آن پرداخته‌اند. بعضی از نویسندگانی كه ذیلِ این عنوان كتابی دارند، بدین شرحند: 1. بیابانكی سمنانی، علاءالدوله احمدبن محمدبن احمد (د 736ق / 1336م)، از عارفان و بزرگان صوفیه. كتاب او به زبان فارسی است و نسخه‌‌ای از آن كه از روی دستخط نویسنده تهیه شده و تاریخ ذیقعدۀ 993ق /  اكتبر 1585م دارد، در كتابخانۀ ملی (تهران) موجود است. علاءالدوله در این رساله نشان می‌دهد كه چگونه ترك دنیا گفت و به جامۀ درویشان درآمد و راه حق پویید. نیز بیان می‌كند كه سالك باید چه كند تا به مقامهای والای عرفانی دست یابد. وی آداب سالكان را یكایك بیان می‌كند و از تجارب خویش در این آداب سخنها می‌گوید (كتابخانۀ ملی، فهرست خطی، 5 / 232)؛ 2. رشتی، سیدكاظم بن قاسم حسینی (د 1259ق / 1843م)، پیشوای معروف شیخیه. كتاب او به زبان عربی است دربارۀ چگونگی سلوك یعنی روش تفكر و آداب و اعمال مقرب‌كنندۀ سالك به ذات حق كه با استشهاد به مأثورات شرعی و تأویلات آنها به نثری روان نگاشته شده و مؤلف در پایان، روش برخی از صوفیان را نكوهیده است. نسخه‌های خطی این كتاب از روزگار نویسنده است و از آن میان نسخه‌ای با تاریخ شعبان 1245ق / ژانویۀ 1830م و نسخۀ دیگری با تاریخ 1259ق / 1843م در كتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود؛ 3. شُبر، سیدعبدالله بن محمدرضا بن محمد بن احمد بن علی علوی حسینی موسوی (د 1242ق / 1826م)، از مجتهدان طراز اول شیعی. كتاب او نیز به زبان عربی است. وی در دیباچۀ آن می‌گوید: برخی پنداشته‌اند كه راه رسیدن به خدا تنها مكاشفه و تحمل رنج ریاضتهای مخترعه و خواندن اذكار و اوراد مبتدعه است با اعراض از آداب و احكام شرعی. برخی دیگر نیز گمان برده‌اند كه راه به سوی حق تعالى تنها ادای همۀ اعمال ظاهری است هرچند عامل بدانها دارای رفتارهای بد و گرفتار آفات قلبی مانند حسد و خودپسندی و خودنمایی و كینه باشد. مؤلف تقریباً به جمع میان عمل به احكام ظاهری و كوشش برای رسیدن به خلوص قلبی و طهارت نفسانی معتقد است و طی 20 فصل، به اختصار، عقاید درست و طاعات و معاصی «جوارحی و جوانحی» و آداب و احكام را طبق نصوص شریعت برشمرده است (آستان قدس، فهرست، 6 / 367- 368). نسخه‌ای خطی از آداب السلوك شُبر مورخ پنجشنبه 15 جمادی‌الاول 1240ق (5 ژانویۀ 1825م) در كتابخانۀ آستان قدس رضوی موجود است؛ 4. عصار لواسانی، سیدمحمد بن محمود (د 1356ق / 1937م). كتاب او آدابُ السلوك لِلرعیةِ و المُلوك نام دارد و به شعر فارسی است. مشار از شمارۀ دوم روزنامۀ «كانون شعرا» نقل می‌كند كه این اثر از كمال‌الدین حاج محمدكریم صابونی تاجر تهرانی متخلص به ناظم است و دانسته نیست چرا سیدمحمد عصار این كتاب و چند كتاب دیگر ناظم را به خود انتساب داده است (1 / 50). این اثر در 1332ق / 1913م در تهران چاپ شده است؛ 5. گیسودراز، صدرالدین سیدمحمد بن یوسف حسینی دهلوی چَشتی (د 825 ق / 1422م)، عارف و صوفی معروف. كتاب او عنوان آداب سلوك دارد و به زبان فارسی است و نسخه‌ای خطی از آن در مشهد در كتابخانۀ عبدالحمید مولوی (اكنون جزو كتابهای دانشكدۀ الٰهیات) موجود است؛ 6. نجم‌الدین كبرى، احمد بن عمر بن محمد خوقی (خیوقی، خیوه‌ای) خوارزمی (مق‍ 618 ق / 1221م)، عارف و صوفی معروف و پایه‌گذار سلسلۀ كبرویه. كتاب او به زبان عربی است و نسخه‌ای خطی از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران یافت می‌شود؛ 7. نَسَفی، عبدالعزیز بن محمد (د 686 ق / 1287م). كتاب او به زبان فارسی است و نسخه‌ای خطی از آن در دارالكتب المصریه موجود است؛ 8. نوری مازندرانی، محمد ولی بن مهدی. كتاب او به زبان عربی است و نسخه‌ای خطی از آن كه تاریخ فراغت از تألیف یا استنساخ آن چهارشنبه 10 ربیع‌الثانی 1256ق (11 ژوئن 1840م) است، در كتابخانۀ آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة، 1 / 20-21، 9 / 937؛ آستان قدس، فهرست؛ بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، 1951م، صص 222-223؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 5 / 232؛ طرازی، نصرالله، فهرس المخطوطات‌الفارسیة، 1 / 2، 215، 216، 222-223، 241، 242؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی، 8 / 244-245، 12 / 2604-2605؛ كتابخانۀ ملی، فهرست خطی؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی؛ منزوی، احمد، فهرست خطی، 1 / 1011.

بخش ادبیات