آجرومیة

آجُرّومِیه، عنوان اختصاری رسالۀ المقَّدمة الآجرومیة فی مبادئ العربیّة در نحو كه آن را ابوعبدالله محمد بن محمد بن داوود صَنْهاجی (672-723ق / 1273-1323م) معروف به ابن آجُرُّوم (ه‍ م) در مكه تألیف كرده است.
نسخ خطی و شروح متعدد آجرومیه (كه گاه جَرومیّة خوانده می‌شود) بر شهرت شگفت‌آور آن دلالت دارد. كوتاهی و سادگی نسبی متن، حفظ آن را آسان ساخته و به همین جهت، از قرنها پیش در بخش باختری جهان اسلام، به‌خصوص شمال آفریقا و لبنان و حتى نجف، نوآموزان نحو عربی، آن را پایۀ تحصیلات خود قرار می‌داده‌اند.
چاپها و شروح این كتاب متعدد است. حاجی خلیفه (ص 1796) در ابتدای قرن 11ق / 17م از 28 تن كه بر این كتاب شرح، یا حاشیه، یا حاشیه بر حاشیه نوشته‌اند و یا آن را به نظم درآورده‌‌اند یاد می‌كند. بر این كتاب احتمالاً بیش از 60 شرح نوشته‌اند. بروكلمان (2 / 308 به بعد؛ ذیل 2 / 332 به بعد) به 57 شرح، چند تتمه و 4 ارجوزۀ آجرومیه اشاره می‌كند (ابن شنب در دائرة‌المعارف الاسلامیة، ذیل ابن آجروم، 11 شرح چاپ‌شده را برشمرده، قس: بستانی).
این كتاب در باختر زمین نیز از شهرت خاصی برخوردار است، زیرا اروپائیانِ سدۀ 16م نخستین اطلاعات خود را در نحو عربی، از طریق آجرومیه، نیز كتابهای كافیۀ ابن‌حاجب، تصریف زنجانی و العوامل المائة جرجانی كسب كرده‌اند. آجرومیه كه در اروپا به Agrumia, Gjarumia, Girrumia معروف شده بود، نخست در 1001ق / 1593م در رم به چاپ رسید. در 1019ق / 1610م چاپ مجددی همراه با ترجمۀ لاتین آن انتشار یافت. سپس در 1026ق / 1617م و 1041ق / 1631م 2 چاپ و 2 ترجمۀ لاتین دیگر از آن در رم عرضه شد (تروپو، I / 359). نخستین چاپ و ترجمۀ فرانسوی آن در 1249ق / 1833م در پاریس، و اولین ترجمۀ انگلیسی، در 1269ق / 1853م در كمبریج صورت پذیرفت (دربارۀ دیگر چاپهای اروپایی، نك‍ : دائرة‌المعارف الاسلامیة).
این كتاب كه مجموعاً بیش از 100 صفحه نیست، به 2 بخش تقسیم شده است: بخش اول تركیبی از صرف و نحو است كه در آن عنایت بیش‌تری به جانب صرفی شده است و بخش دوم اساساً نحو و اعراب كلمات است. سیوطی اظهار می‌دارد كه با مطالعۀ كتاب دریافته است كه مؤلف در نحو «مذهب كوفی» داشته، زیرا مثلاً لفظ «خفض» را به جای «جر» به كار برده و فعل امر را، برخلاف بصریان، معرب پنداشته است (سیوطی، ص 102).

مآخذ

بروكلمان، ذیل؛ بستانی (فؤاد افرام)؛ حاجی خلیفه، كشف الظنون، استانبول، 1941م؛ دائرة‌المعارف الاسلامیة؛ سركیس، معجم  المطبوعات العربیه، 1 / 25؛ سیوطی، جلال‌الدین، بغیةالوعاة، قاهره، 1908م؛ نیز:

Troupeau, G., «Trois traductions latines de la ‘Muqaddima’ d’ibn Ağurrùm», Études d’Orientalisme dédieés à la mémoire de lévi-Provençal, Paris, 1962.

آذرتاش آذرنوش