آتشی

آتَشی، حكیم محمد امین، یا امینا، شاعر پارسی‌گوی سدۀ 11ق / 17م و پزشك دربار محمد عادلشاه بن ابراهیم (فرمانروای بیجاپور و هفتمین امیر از خاندان عادلشاهیه در آن دیار). از زندگی و احوال وی آگاهی اندكی در دست است. ظاهراً ایرانی‌نژاد و از شاعران مهاجر به دكن بوده كه در این سرزمین به مقام و ثروت رسیده است (آتشی، 324، 610). آتشی در طب و حكمت دست داشته است و به همین مناسبت او را حكیم خوانده‌اند. از اشعارش برمی‌آید كه پسری به نام شمس‌الدین محمد داشته كه پس از مدتها دوری از پدر، به هند آمده است (همو، 201). آتشی تا 1067ق / 1657م زنده بوده است (محمد اشرف، V / 160). گرچه از او هیچ ذكری در تذكره‌ها، حتی تذكرۀ نصرآبادی كه معاصر شاعر بوده نیست، اما فروغی استرابادی در فتوحات عادلشاهی استادی او را در پزشكی و شاعری ستوده است و زبیری نیز در بساتین السلاطین از او یاد كرده است (نذیر احمد، II / 100). نسخه‌های خطی آثار وی و فهرست نسبتاً مفصل آنها به این شرح است: 
1. دیوان، مشتمل بر قصاید و قطعات كه برخی در ستایش نواب مصطفى خان است؛ غزلیات كه به ترتیب الفبایی تنظیم شده است؛ رباعیات و مطایبات. نسخه‌ای از دیوان او همراه با چند مثنوی وی در كتابخانۀ دیوان هند موجود است (اته، II / 838-839). نسخۀ دیگری از این دیوان در كتابخانۀ آصفیۀ حیدرآباد دكن باقی است كه تاریخ آن 1039ق / 1630م است و ظاهراً تاریخ جمع‌آوری دیوان نیز همین است (آصفیه، 4 / 284، 285). نسخۀ دیگری نیز از دیوان وی در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود و حاوی 000‘35 بیت است كه در فهرست آن كتابخانه (9 / 1040 به بعد) به نام سیدطاهر آتشی خباز شیرازی آمده است، اما شواهد بسیار چون اقامت شاعر در دكن، سرودن اشعاری در ستایش نواب مصطفى‌خان، نام بردن از مثنوی معدن افكار (آتشی، 478، 479) كه از آثار محمد امین آتشی است و وجود غزل «الٰهی از می معنی لبالب ساز جامم را» در هر دو نسخۀ دیوان هند و كتابخانۀ مركزی، همگی نشان می‌دهد كه این كتاب نسخه‌ای از دیوان اشعار و مثنویهای حكیم امینای آتشی است. در بعضی از اشعار این دیوان شاعر نام خود را «طاهر» گفته است (همو، 656)؛ 2. عادلنامه، معروف‌ترین اثر آتشی و منظومه‌ای به وزن اسكندرنامۀ نظامی در شرح فتوحات سلطان محمد عادلشاه بن ابراهیم است كه در 20 رجب 1042ق / 21 ژانویۀ 1633م سروده شده است (اته، II / 838-839)؛ 3. معدن الافكار، مثنوی در 300‘2 بیت، بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی كه آن را در مدت 9 ماه سروده (آتشی، 478، 479) و در 14 شعبان 1043ق / 4 فوریۀ 1634م به پایان رسانده است (اته، II / 839)؛ 4. نُه سپهر، مثنوی به وزن هفت‌پیكر نظامی كه تاریخ ختم آن ذیقعدۀ 1034ق / ژوئیه 1625م است (همانجا)؛ 5. هدایت‌نامه، مثنوی عرفانی، بر وزن مثنوی مولوی (محمد اشرف، V / 160)؛ 6. محبت‌نامه، مثنوی عرفانی بر وزن خسرو و شیرین نظامی (همانجا). 7. مجمر انوار، مثنوی عرفانی بر وزن مخزن‌الاسرار نظامی (همانجا). اشعار او دارای مضامین عرفانی است. او در مثنوی‌سرایی از شیوۀ نظامی پیروی می‌كرده است.

مآخذ

آتشی، طاهر، دیوان، نسخۀ خطی، كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، به شمارۀ 2412؛ آصفیه، فهرست خطی؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 3 / 2206؛ نیز:

Ethé, Hermann, Catalogue of the persian Manuscripts in the Library of the India Office, Oxford, 1903; Muhammad Ashraf, The Persian Manuscripts in the Salar Jung Museum and Library, Hyderàbàd, 1969; Nazir Ahmad, History of Medieval Deccan, ed. H. K. Sherwàni, Hyderàbad, 1974.

فتح‌الله مجتبایی