آبسکون

آبَسْكون، یا آبُسْكون، آبِسْكون، اَبَسکون، جزیره یا بندرگاهی كهن در جنوب شرقی دریای خزر و شمال باختری استراباد در مصب رود گرگان كه جغرافی‌دانان متقدم طول شرقی آن را °79 و ´45 و عرض شمالی آن را °37 و ´10 یا ´15 تعیین كرده‌اند (ابوالفدا، 36؛ وثوق زمانی، 29، به نقل از خواجه نصیر). با اینهمه، اكنون محل دقیق آن شناخته نیست و كسانی آبسكون را در محل روستای خواجه نفس كنونی یا جزایر آشوراده می‌دانند، یا احتمال می‌دهند كه با رود سكاندا در هیركانیای قدیم كه بطلمیوس از آن یاد كرده مربوط بوده است ( ایرانیكا؛ دانشنامه)، این نظر و احتمال بر آگاهیهای قطعی تاریخی تكیه ندارد، ولی حدس بارتولد كه آن را در حدود گمش‌تپه یا گمیشان می‌داند، باتوجه به طول و عرض جغرافیایی این دو منطقه، از اعتبار بسیار برخوردار است، خاصه كه محتمل است مقصود ملاشیخعلی گیلانی (ص 50) از تمیشۀ نزدیك آبسكون، همین گمیشان یا گمیشه باشد. گذشته از آن، روایات مورخان و جغرافی‌دانان در اینكه آبسكون بندرگاهی بر كران دریا یا یكی از جزایر خزر بوده است، با یكدیگر اختلاف دارد و ترجیح یكی بر دیگری خالی از دشواری نیست. به هر حال، برخی آن را جزیره دانسته‌اند (مستوفی، 239؛ جوینی، 2 / 115؛ بناكتی، 240). از سوی دیگر، محمد خوارزمشاه هم بایست به جزیره‌ای گریخته باشد تا از دست مغولان در امان بماند، خاصه كه گفته‌اند مغولان حتى كشتی او را كه به سوی آبسكون «از جزایر دهانۀ نهر گركان در داخل دریای خزر» می‌رفت (اقبال، 424) تیرباران كردند، اما از قراین دیگر تاریخی، ازجمله اشارت دو مأخذ كهن (مسعودی 2 / 25؛ اصطخری، 173) و نیز نقشه‌های جغرافی‌دانانی چون ابن‌حوقل و اصطخری و نقشه‌ای كه در آغاز سدۀ 4ق / 10م تهیه شده برمی‌آید كه آبسكون بندرگاهی پراهمیت بوده است و همین اهمیت سبب شده كه دریای خزر، نام آن را برگیرد و در بسیاری از مآخذ تاریخی از آن به نام دریای آبسكون یاد شود؛ شاید كلید حل این تناقض این نكته باشد كه «جزیرۀ دریای آبسكون» را از باب حذف و اضمار، جزیرۀ آبسكون نامیده‌اند.
دربارۀ پیشینۀ تاریخی این بندر، آگاهیهای چندانی به دست نیامده جز آنكه انصاری دمشقی (د 727ق / 1327م) تصریح كرده كه بندرگاه آبسكون را قباد ساسانی بنا كرده است (ص 226). اگرچه قراین تاریخی كه این معنی را اثبات كند در دست نیست، ولی باتوجه به این معنی كه در روزگار قباد تركان به طبرستان حمله كردند و قباد پسر خود كاووس یا كیوس را مأمور سركوب آنان كرد و وی را امارت طبرستان داد، احتمال صحت این قول را یكسره نمی‌توان نفی‌كرد، به‌ویژه آنكه منطقۀ دهستان در 50 فرسنگی آبسكون، مرز ایلات ترك از قوم غز بوده است (اصطخری، 173، 177؛ بارتولد، تذكره، 2 / 144) و اینان احتمالاً از همانجا به طبرستان یورش برده‌اند. پس از اسلام نیز این منطقه كه درگاه گرگان و راه ارتباطی مهمی به‌شمار می‌آمده، 3 بار، میان سالهای 266ق / 880 م تا 301ق / 913م، آماج یورش روسها و پایگاه حملات بعدی آنان به گیل و دیلم گشته است (ابن اسفندیار، 266؛ مسعودی، 2 / 20؛ اشپولر، 459).
به هر حال، در سدۀ 4ق / 10م، آبسكون بندری بزرگ و معتبر (ابن‌حوقل، 325) «و جای بازرگانان همۀ جهان» (حدودالعالم، 144) بوده كه افزون بر اهمیت بازرگانی یعنی مركزیت تجارت ابریشم (لسترنج، 404) و پوست و ماهی، خط دفاعی در برابر تركها هم به‌شمار می‌رفته (رابینو، 142، 143) و نیز راه ارتباطی شرق خزر به باب‌الابواب، گیلان، دیلم و بسیاری از سواحل دریای خزر بوده است. مقدسی (2 / 525) نیز به آبسكون به عنوان «درگاه گرگان و بارانداز آن دشت پهناور» و به مسجد جامع و بازار و باروی آن اشارت كرده است. اطلاق «مدینه» یا شهر بر آبسكون (مثلاً یاقوت، 1 / 55، 91؛ حدودالعالم، 49) نیز مسلم می‌دارد كه در آنجا جامعی و منبری بوده است. نیز اصطخری آن را بهترین بندرگاه دانسته است (ص 173). به ناچار این محل اهمیتی داشته كه فخرالدوله بویهی آن را به اضافۀ گرگان و دهستان به ولایت امیرتاش، سپهسالار معزول سامانیان داده است (مرعشی، 134). اما پیداست كه آبسكون به‌تدریج اهمیت خود را از دست داده، زیرا در سدۀ 7ق / 13م از آن به عنوان «دیهی خرد» بر ساحل دریا یاد گشته است (بكران، 31). ظاهراً نزدیك به همان ایام، پس از یورش مغول و شكستن سد جیحون و تغییر مسیر آن به سوی خزر (مستوفی، 239؛ بارتولد، گزیدۀ مقالات، 4؛ اقبال، 427)، به‌تدریج آبسكون را آب گرفته است (لسترنج، 404). نیز چنانكه هدایت گفته است: آبسكون نام رودی در سه فرسخی استراباد است كه از سوی خوارزم می‌آید و به دریای خزر می‌ریزد و محل ریختن آن را آب سكون نیز گویند (ص 39). همو گوید كه چون امیرزاده مهدی قلی میرزا حاكم مازندران خواست بر كنار دریا بنایی بسازد، آثاری ظاهر شد و هدایت حدس می‌زند كه آن آثار، بقایای آبسكون كهن است (ص 30)، اما پس از آن خبری از آثار مزبور یا بندرگاه آبسكون برجای نیست.

مآخذ

ابن اسفندیار، محمدبن حسن، تاریخ طبرستان، به كوشش عباس اقبال، تهران، كتابخانۀ خاور، 1320ش؛ ابن حوقل، ابوالقاسم محمد، صورةالارض، بیروت، مكتبة‌الحیاة، ص 324؛ ابوالفدا، اسماعیل، تقویم‌البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاریس 1840م، ص 438؛ اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ جواد فلاطوری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1364ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك و ممالك، به كوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1347ش، صص 170، 182؛ اقبال، عباس، تاریخ ایران، تهران، خیام، 1362ش؛ انصاری، دمشقی، شمس‌الدین محمد، نخبةالدهر، به كوشش مهرن، لایپزیک، 1923م، ص 147؛ ایرانیكا؛ بارتولد. و، تذكرۀ جغرافیای تاریخی ایران، ترجمۀ حمزۀ سردادور، تهران، توس، 1358ش؛ همو، گزیدۀ مقالات تاریخی، ترجمۀ كریم كشاورز، تهران، امیركبیر، 1358ش؛ بكران، محمدبن نجیب، جهان‌نامه، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، ابن‌سینا، 1342ش، ص 81؛ بناكتی، داودبن ابی‌الفضل، تاریخ، به كوشش جعفر شعار، تهران، انجمن آثار ملی، 1348ش؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشا، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1937م؛ حدودالعالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، طهوری، 1362ش؛ دانشنامۀ ایران و اسلام؛ رابینو، ل. سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1343ش، ص 139؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1337ش، ص 405؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به كوشش عباس شایان، تهران، 1333ش؛ مستوفی، حمدالله، نزهةالقلوب، به كوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به كوشش باربیه دومنار، پاریس، 1877م؛ مقدسی، محمدبن احمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، شركت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش؛ ملاشیخعلی گیلانی، تاریخ مازندران، به كوشش منوچهر ستوده، تهران بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش؛ وثوق زمانی، ابوالفتح، آشوراده و هرات، تهران، نشر گویا، 1363ش؛ هدایت، رضاقلی خان، سفارت‌نامۀ خوارزم، به كوشش علی حصوری، تهران، طهوری، 1356ش؛ یاقوت حموی، ابوعبدالله، معجم‌البلدان، به كوشش ف ووستنفلد، لایپزیک، 1866-1870م.

جعفر شعار ـ صادق سجادی