آبان

آبان، نام هشتمین ماه از سال در تقویم شمسی و دومین ماه از فصل پاییز در تقویم كنونی ایرانی و نیز نام دهمین روز از ماه شمسی در تقویم ایرانیان قدیم. آبان (به همین تلفظ در فارسی میانه) به معنی «آبها»ست و نامگذاری این ماه بدین نام به اعتبار تقدس آب در نظر ایرانیان قدیم و انتساب آن به ایزدِ ناهید (اَناهیتا = ایزد آبها) است و همچنین به این سبب است كه در این ماه انتظار بارندگی می‌رفته است. این نام مانند ماههای دیگر ایرانی از تقویم زردشتی گرفته شده (نك‍ : تقویم) كه آغاز كاربرد آن احتمالاً از دورۀ هخامنشیان (سدۀ 5 ق‌م) و رواج آن از دوران اشكانیان (حدود سدۀ اول ق‌م) بوده است (بویس، 516). در اواخر دوران ساسانی به سبب رعایت نكردن كبیسه‌ها، اول فروردین یا نوروز با ماه ژوئیۀ رومی در تابستان مقارن شده بود (بیرونی، ساقطات، 40). در زمانی میان 507-511 م (بویس، 528) دانشمندان برآن شدند كه اول آذرماه را كه در آن زمان برابر با اعتدال بهاری بود، نوروز گردانند و پنج روز كبیسه («خمسۀ مسترقه»، «اندرگاه») را به آخر ماه آبان بیفزایند (بیرونی، آثار، 44، 45؛ همو، التفهیم، 256)؛ درنتیجه، آبانْ آخرین ماه زمستان معین گردید. اما اهمال در اجرای كبیسه‌ها همچنان ادامه یافت تا در زمان ملكشاه در 467ق / 1074م، اول فروردین با 12 حوت مطابق شده بود. به دستور این پادشاه اول فروردین را 18 روز جلوتر بردند و در اول حَمَل قرار دادند (تقی‌زاده، بیست مقاله، 430)؛ از آن زمان فروردین، ماه اول و آبان، ماه هشتم قرارگرفت. اما تقویم قدیم هنوز در بعضی نواحی مانند مازندران (كیا، 247)، سنگسر (اعظمی، 245)، نایین و خوانسار (تقی‌زاده، گاهشماری، 2 حاشیۀ 4) متداول است.
چنانكه گفته شد، دهمین روز هر ماه را آبان می‌نامیدند و الٰهۀ اَناهیتا (ناهید) را نگهبان آن می‌دانستند. دهمین روز ماه آبان یعنی «آبان روز» از ماه آبان، «آبانگان» خوانده می‌شد. در ایران قدیم در این روز جشنی برگزار می‌شد. مبدأ این جشن را روز آغاز پادشاهی «زو» پسر طهماسب دانسته‌اند كه فرمانِ كندن رودها و نگاهداری آنها را صادر كرد (بیرونی، آثار، 224). این داستان درنتیجۀ ارتباط این ماه با آب پدید آمده است. به روایتی دیگر در این روز فریدون بر ضحاك پیروز گشت (همانجا).

مآخذ

اعظمی، چراغعلی، «گاهنمای سنگسری»، بررسیهای تاریخی، س 3، شم‍ 3-4 (مرداد ـ آبان 1347ش)، صص 243-256؛ ایرانیكا؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به كوشش ادوارد زاخائو، لایپزیک، 1923م؛ همو، التفهیم، به كوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1318ش؛ همو، ساقطات الآثار الباقیة (اسناد منتشرنشدۀ اسلامی = Documenta Islamica Inedita)، به كوشش فوك، یوهان (Johann Fuck)، لایپزیک، 1952م؛ تقی‌زاده، سیدحسن، گاهشماری در ایران قدیم، تهران، 1316ش؛ همو، بیست مقاله، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1346ش؛ كیا، صادق، واژه‌نامۀ طبری، تهران، 1327ش؛ نیز:

Boyce, M., «On the Calendar of Zoroastrian Feasts», BSOAS, 1970, pp. 513-539.

احمد تفضلی