خالع

خالِع، ابوعبدالله حسین بن محمد بن جعفر (جمادی‎الاول 333 - شعبان 422/ ژانویۀ 945 - اوت 1031) نحوی، لغوی و شاعر عراقی. از جزئیات زندگی او اطلاعی در دست نیست. می‎دانیم که خاستگاه وی شهر کوچک رافقه (واقع در کرانۀ فرات) بود و در شرق بغداد سکونت داشت (خطیب، 8/ 105؛ سمعانی، 5/ 24؛ ابن‌اثیر، 1/ 415). 
در تاریخ وفاتش نیز اختلاف است؛ چنان‌که برخی منابع از 380 ق/ 990 م یاد می‎کنند (بغدادی، 1/ 306). اما با توجه به آنکه گفته شده در کهن‌سالی از دنیا رفته است (نک‍ : ابن‎جوزی، المنتظم، 15/ 210)، سال 422 ق درست‎تر به نظر می‎رسد. سبب شهرت وی به خالع نیز دانسته نیست. با آنکه نجاشی (1/ 192) نام او را در شمار مصنفان شیعه آورده است، تشیع او مسلّم نیست؛ زیرا نام وی در کتب رجال و تراجم اهل سنت هم آمده است ولی نه‌تنها به تشیع وی هیچ اشاره‎ای نشده، بلکه وی را از نسل معاویة بن ابی سفیـان دانسته‎اند (نک‍ : یاقوت، 9/ 155؛ سیوطی، 1/ 235). نسبت به موقعیت او در آثار رجالی نیز نمی‎توان با اطمینان سخن گفت. برخی رجالیان او را کذاب و غیرثقه دانسته‎اند (ابن‎جوزی، کتاب ... ، 1/ 217؛ ابن‌اثیر، همانجا؛ ذهبی، 1/ 5419). ظاهراً این گزارش رجالی تکیه بر سخنی دارد که خطیب بغدادی (8/ 106) از محمد بن احمد صواف نقل می‎کند: «در بغداد از مشایخی که نسبت کذب به آنها داده می‎شد حدیث نقل نمی‌کردم جز 4 نفر، یکی از ایشان ابوعبدالله خالع بود» (8/ 106).
ظاهر این سخن نشان می‎دهد که کذب خالع برای محمد بن احمد ثابت نشده بود. خالع خود از احمد بن فضل بن خزیمه و سلیمان بن احمد طبرانی و برخی دیگر روایت کرده است و از راویان وی می‌توان به خطیب بغدادی اشاره کرد (نک‍ : همو، 8/ 105؛ سمعانی، 5/ 24، 26؛ ابن‌اثیر، همانجا). 
خالع از بزرگان نحو، لغت و ادب به شمار آمده و از استادان وی ابوعلی فارسی و ابوالحسن سیرافی را نام برده‎اند (یاقوت، همانجا). اشعار به‌جامانده از خالع بسیار اندک است و داوری دربارۀ توانایی و ذوق شاعری او با توجه به اندک اشعار باقی‌مانده ممکن نیست (برای نمونه‎هایی از شعر خالع، نک‍ : یاقوت، 9/ 155-157).

آثـار

آثار منسوب به خالع عبارت‌اند از: 1. امثال العامة؛ 2. الأدویة و الجبال و الرِّمال؛ 3. تخیُّلات العرب (یاقوت، بغدادی، همانجاها؛ حاجی‎خلیفه، 1/ 380)؛ ابن ابی الحدید (19/ 388) از کتاب تخیلات با نام آراء العرب و ادیانها یاد می‎کند و برخی لغزشهای وی را بر می‎شمارد (نیـز نک‍ : امین، 27/ 54)؛ 4. شرح الامثال السائرۀ ابوعبید قاسم بن سلام؛ 5. شرح شعر (یا دیوان) ابی‎تمّام؛ 6. صنعة (یا صناعة) الشعر؛ 7. المدارات (نجاشی، یاقوت، همانجاها؛ GAS, II/ 106). المدارات در مآخذ دیگر به صورت الـدارات و الزیـارات آمـده است (نک‍ : قهپایی، 2/ 195؛ امین، 27/ 55).

مآخذ

ابن‎ابی‎الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‎البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛ ابن‌اثیر، علی، اللباب، بغداد، مکتبة المثنى؛ ابن‎جوزی، عبدالرحمان، کتاب الضعفاء و المتروکین، به کوشش عبدالله قاضی، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ همو، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق/ 1992 م؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، بیروت، 1401 ق/ 1981 م؛ بغدادی، هدیة؛ حاجی‎خلیفه، کشف؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، 1963 م؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، بیروت، 1385 ق/ 1966 م؛ سیوطی، بغیه الوعاة، قاهره، 1326 ق؛ قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، به کوشش ضیاء‎الدین اصفهانی، اصفهان، 1384 ق؛ نجاشی، احمد، رجال، به کوشش محمدجواد نائینی، بیروت، 1408 ق/ 1988 م؛ یاقوت، ادبا؛ نیز:

GAS.
محمود مکوند