خان اعظم

خانِ اَعْظَم، میرزا عزیز کوکه (کوکلتاش) (د 1034 ق/ 1625 م)، از شاعران و امیران هند در دربار جلال‌الدین اکبر‌شاه (حک‍ 963-1014 ق/ 1555-1605 م) و جهانگیر شاه گورکانی (حک‍ 1014-1037 ق). پدرش شمس‌الدین محمد اتکه (د 969 ق) از امرای بزرگ، در دستگاه گورکانیان هند و مادرش جیجی انگه دایۀ اکبر شاه بود (شاهنواز خان، 1/ 675؛ واله، 2/ 765، بهکری، 1/ 80، علی حسن خان، 24). میرزا عزیز کوکه، برادر همشیر، همسن و هم‌بازی اکبر شاه بود. او چون دیگر افراد اتگه خیل (خویشان دایگان) در دستگاه شاهی نفوذ و اعتبار زیادی یافت و به مناصب بزرگی دست یافت و به خطاب «خان اعظم» ملقب شد (ابوالفضل، 3/ 308؛ شاهنوازخان، 1/ 680). 
در 980 ق اکبر شاه حکومت ایالت گجرات را به او سپرد (همو، 1/ 676؛ ابوالفضل، 3/ 33). خان اعظم مسلمانی متعصب بود که با بسیاری از سیاستهای دینی اکبر شاه مخالفت می‌کرد و برخی از آیینها و رسوم دربار را به جا نمی‌آورد (بهکری، 1/ 80؛ شاهنواز خان، 1/ 690). 
با این همه، پادشاه همواره به پاس همشیر بودن از گستاخیهای وی درمی‌گذشت (همو، 1/ 675). در 1001 ق در اعتراض به سیاستهای اکبر شاه حکومت گجرات را ترک کرد و با همسران و فرزندان خود رهسپار سفر حج شد (بهکری، 1/ 80-81). اکبر شاه پس از بازگشت خان اعظم از حجاز مجدداً او را به همان منصب پیشین گماشت و به داشتن مهر شاهی سرافراز کرد (ابوالفضل، 3/ 654؛ عظیم‌آبادی، 532؛ شاهنواز خان، 1/ 684-685). پس از مرگ اکبر شاه (د 1014 ق) خان اعظم به کمک راجه‌مان سنگ کوشید تا خسرو پسر جهانگیر را به جای پدر بر تخت نشاند، اما مخالفتها و توطئه‌های آنها، نتیجه‌ای نبخشید و جهانگیر به حکومت رسید (بهکری، 1/ 81؛ شاهنواز خان، 1/ 685-686). با این همه، جهانگیر از کشتن خان اعظم درگذشت و مجدداً حکومت گجرات را به وی سپرد و او تا زمان مرگ در گجرات ماند (علی حسن خان، 150؛ عظیم‌آبادی، همانجا). 
خان اعظم شاعری دانشمند و دانش‌پرور بود. از علوم متداول آن زمان آگاهی داشت و از حدت ذهن و قدرت فکر برخوردار بود و از این جهت بر معاصرانش برتری داشت. خط نستعلیق را خوش می‌نوشت و از‌جمله امیران خاص دربار گورکانیان بود که به شعر و ادب توجه خاصی داشت و شاعران زیادی را به لطف خود می‌نواخت (اوحدی، 358؛ قاطعی هروی، 110؛ هاشم‌پور، 383؛ نفیسی، همانجا). 
شاعران بسیاری چون غزالی مشهدی، جعفر هروی، سهمی و مقیمی و نظیری نیشابوری در ملازمت خان اعظم بودند (صفا، 5(1)/ 474-475، 5(2)/ 899). نمونه‌ای از اشعار وی در تذکره‌ها باقی مانده است (نک‍ : واله، همانجا؛ گلچین، 1/ 299؛ احمد علی، 99-100؛ صفا، همانجا). 

مآخذ

ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1886 م؛ احمد علی هاشمی سندیلوی، مخزن الغرایب، به کوشش محمد باقر، لاهور، 1970 م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 324‘5؛ بهکری، فرید، ذخیرة الخوانین، به کوشش معین الحق، کراچی، 1961-1974 م ؛ شاهنواز خان، مآثرالامرا، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، 1888 م؛ صفا، ذبیح اللٰه، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363 ش؛ عظیم آبادی، حسینقلی، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1982 م؛ علی حسن خان، صبح گلشن، کلکته، 1295 ش؛ قاطعی هروی، مجمع‌ الشعرای جهانگیری، به کوشش محمد‌سلیم اختر، کراچی، 1979 م؛ گلچین معانی، احمد، کاروان هند، مشهد، 1369 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ هاشم‌پور سبحانی، توفیق، نگاهی به تاریخ ادب فارسی در هند، تهران، 1377 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش. 

پریسا سنجابی