خاکی کشمیری

خاکیِ کَشْمیری، بابا داوود (927-994 ق/ 1521-1586 م)، از مشایخ متأخر طریقۀ سهروردیه در کشمیر، نویسنده و شاعر فارسی‌گوی.
داوود فرزند شیخ حسن خطاط، در خانواده‌ای گنایی (صاحب قلم، کاتب یا خطاط) در کشمیر به دنیا آمد. وی از همان کودکی به حفظ قرآن و تحصیل علوم پرداخت و نخست برخی کتابهای معمول درسی را نزد شیخ نصیرالدین نصیر آموخت، اما چندی بعد به تصور آنکه استادش گرایشهای شیعی دارد، از او کناره گرفت و نزد کسانی چون رضی‌الدین کشمیری و مولانا افضل کشمیری به فراگیری علوم عقلی و نقلی، همچون صرف و نحو، منطق، فقه، تفسیر و حدیث پرداخت. وی در 20 سالگی تحصیلات خود را به پایان برد و مدتی به عنوان مدرس پسر نازک شاه به کار پرداخت و در همان هنگام با دختر سیدمیرک اندرابی ازدواج کرد (صوفی، II/ 457؛ محب‌الحسن، 256؛ احمد، 1/ 501؛ عبدالحی، 4/ 107؛ دیده‌مری، 219؛ آزاد، 109، 113؛ رحمان‌علی، 194).
داوود خاکی همچنین مدتی از جانب حکمرانان چَکِ کشمیر منصب قاضی‌القضاتی را عهده‌دار شد و در این هنگام ثروت فراوانی یافت، چندان‌که وی را «ملا دولت» می‌خواندند؛ اما در برخورد با حمزۀ کشمیری (د 984 ق/ 1576 م)، از مشایخ سهروردیه، مجذوب او گشت. مشاغل دنیوی را به یکسو نهاد، به او دست ارادت داد و زیر نظر او به سیر و سلوک پرداخت. وی همچنین از مصاحبت دیگر مشایخ سهروردی همچون احمد حسینی‌کرمانی، اسماعیل حسنی و محمد قادری، و نیز احمد مخدوم قادر، جانشین شیخ عباس ملتانی، و میرسید اسماعیل شامی، از مشایخ قادریه بهره برد و از آنها خرقه گرفت. داوود آن‌گاه برای امر به معروف و نهی از منکر، و نیز زیارتِ مشایخ ملتان و گسترش تعالیم سهروردیه به شهرهای مختلف از جمله ملتان و لاهور سفر کرد و سپس به کشمیر بازگشت (احمد، همانجا؛ آزاد، 109؛ غلام‌سرور، 2/ 88؛ راشدی، 1/ 221-222؛ هادی، 302-303؛ دیده‌مری، همانجا).
خاکی ــ که در آن هنگام بسیار مورد احترام سُنیان ملتان بـود ــ به عنوان مرید و جانشینِ پرنفوذ شیخ حمزۀ کشمیری، نقش فعالی در اوضاع سیاسی کشمیر، به ویژه در برخورد با حاکمان شیعۀ چک (958-994 ق/ 1551-1586 م) ایفا می‌کرد. در یکی از این وقـایع، در زمـان حکمرانی یعقوب‌ خان چک، قاضی موسى ــ که از قاضیان نامدار کشمیر بود ــ به دستور سلطان کشته شد. به دنبال این اقدامِ یعقوب‌خان، بابا داوود برای مقابله با تعصباتِ او، به همراه برخی از بزرگان کشمیر همچون شیخ یعقوب صرفی کشمیری (د 1003 ق/ 1692 م)، صوفی و حکیم معاصر بابا داوود، حیدرخان چک، فتح ‌خان و برخی دیگر به دهلی رفت و همراه با آنان جلال ‌الدین اکبر (د 963 ق/ 1556 م)، پادشاه مغول هند را به فتح کشمیر و بیرون راندن یعقوب ‌خان از آنجا ترغیب کرد. اکبرشاه نیز لشکری به فرماندهی قاسم ‌خان میربها را به همراه شیخ یعقوب صرفی، فتح‌خان و حیدر چک به کشمیر فرستاد. اما بابا داوود در راه بازگشت در اسلام‌ آباد بیمار شد و در همان‌جا درگذشت. پیکر او را نخست در اسلام ‌آباد به خاک سپردند، اما پس از چند سال بقایای آن را به کشمیر بردند و در مقبرۀ پیر او، یعنی شیخ حمزۀ مخدوم دفن کردند (ابوالفضل، 496-497؛ غلام‌سرور، 2/ 88 - 89؛ صوفی، I/ 234, II/ 457؛ مارشال، 132؛ هـادی، همانجا؛ رضـوی، «تـاریخ اجتماعی ـ عقلانی ... »، I/ 183؛ محب‌الحسن، 183-185).
داوود خاکی شاگردانی تربیت کرد که برجسته‌ترین آنان نصیب‌الدین غازی کشمیری است، که پس از درگذشت او بر مسند ارشاد نشست (آزاد، 110).

آثـار

از خاکی کشمیری آثاری به نظم و نثر، و به زبان فارسی برجای مانده است: 

1. دیوان اشعار، که نسخۀ خطی آن در موزۀ کراچی موجود است. در این مجموعه، وی در اشعاری که بیشتر در قالب قصیده و قطعه است، به احوال، مدح و یا بیان تاریخ درگذشت مشایخ، و سرودن ماده تاریخهای دیگر پرداخته است (منزوی، خطی مشترک، 7(1)/ 692؛ احمد، 1/ 503- 508؛ نوشاهی، 492). 2. وردالمریدین، که قصیده‌ای در شرح احوال، اقوال و کرامات پیر او، شیخ حمزۀ مخدوم است و در 1312 ق در لاهور به چاپ رسیده است (غلام‌سرور، 2/ 88؛ راهی، 432؛ منزوی، همانجا، نیز فهرستواره ... ، 3/ 2333). 3. دستور السالکین، که شرح منثور ورد المریدین است و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ریاض لاهور نگاهداری می‌شود (غلام‌سرور، همانجا؛ منزوی، خطی مشترک، 3/ 1451؛ رضوی، «تاریخ تصوف... »، I/ 299). 4. قصیدۀ ضروریه، در شرح مسائل فقهی، که در 1894م در لاهور چاپ سنگی شده است (منزوی، همان، 7(1)/ 691؛ مشار، 3/ 3421). 5. مجموعة الفواید، که رساله‌ای به نثر آمیخته به نظم در شرح قصیدۀ ضروریه است (احمد، 1/ 502؛ منزوی، همان، 3/ 1873). 6- 8. رسالۀ غسلیه؛ قصیدۀ جلالیه؛ قصیدۀ لامیه (احمد، همانجا؛ راشدی، 1/ 225؛ نفیسی، 1/ 406؛ استوری، I(2)/ 975).

مآخذ

آزاد، محمود، تذکرۀ اولیائی کشمیر، کشمیر، 1993 م؛ ابوالفضل علامی، اکبرنامه، کلکته، 1886 م؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں ادب فارسی، لاهور، 1983 م؛ دیده‌مری، محمداعظم، واقعات کشمیر، لاهور، 1995 م؛ راشدی، حسام‌الدین، تذکرۀ شعرای کشمیر، لاهور، 1983 م؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365 ش/ 1986 م؛ رحمان‌علی، تذکرۀ علمائی هند، به کوشش محمد ایوب قادری، کراچی، 1961 م؛ عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، 1954 م؛ غلام‌سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، نولکشور، 1894 م؛ مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، 1352 ش؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1376 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1344 ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، لاهور، 1369 ش؛ نیز:

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995; Marshall, D. N., Mughals in India, New York, 1985; Muhibbul Hasan, Kashmīr under the Sulṭāns, Calcutta, 1959; Rizvi, A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1986; id, A Socio-Intellectual History of the Isnā ʿAsharī Shīisʿīs in India, Canberra, 1986; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972; Sufi, G. M. D., Kashīr, Lahore, 1948.
محبوبه هادنیا