حیفا، بندر

حَیْفا، بَنْدَر، مرکز استان حیفا، واقع بر کرانه‌های شرقی دریای مدیترانه، در شمال غربی اسرائیل. 
بندر حیفا در کرانۀ جنوبی خلیج عَکّا و بر دامنه‌های شمالی کوه کَرمِل در °32 و ´50 عرض شمالی، و °35 طول شرقی جای دارد. این شهر امروزه با حدود 500‘259 تن جمعیت (2011 م/ 1390 ش)، سومین شهر بزرگ اسرائیل و یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی، اداری و تجاری این کشور به شمار می‌آید. امروزه یهودیان بیشتر جمعیت حیفا را تشکیل می‌دهند و اقلیتی از مسلمانان، مسیحیان و بهاییان در این شهر زندگی می‌کنند (حموده، 209؛ «اطلس ... »، I/ 68؛ «فرهنگ ... »، npn.؛ صیقلی، 49-52، 69؛ نک‍ : صباغ، 130). 
حیفا آب‌وهوای مدیترانه‌ای دارد و از میانگین بارش نسبتاً بالایی برخوردار است (نک‍ : الموسوعة ... ، 2/ 299-300). 
صنایع نفتی در رشد اقتصادی حیفا تأثیر بسزایی داشته است. این امر به‌سبب کشیده‌شدن خط لولۀ نفت عراق از کرکوک به حیفا در 1934 م/ 1313 ش، و ساخت پالایشگاه نفت در 1939 م/ 1318 ش بوده است. در 1946 م/ 1325 ش، کار ساخت لوله‌ای موازی از عراق به حیفا آغاز شد؛ اما با شروع جنگ اعراب و اسرائیل در 1948 م/ 1327 ش، انتقال نفت از خط لولۀ نخست متوقف شد و خط لولۀ دوم نیمه کاره ماند. از 1950 م/ 1329 ش، پالایشگاه حیفا با نفت وارداتی از کشورهای دیگر به کار خود ادامه داد (شوادران، 230، 387- 388). همچنین کارخانه‌های فراوانی در زمینۀ صنایع شیمیایی، نساجی، فولاد، شیشه و سیمان در این شهر مشغول فعالیت هستند. حیفا در مسیر راههای ارتباطی منطقه قرار دارد. پیش از تشکیل دولت اسرائیل، حیفا در مسیر خطوط راه آهنی که به عربستان، سوریه و مصر ختم می‌شد، قرار داشت ( انکارتا، npn.). 
در حیفا آثار تاریخی فراوانی مربوط به دوره‌های یونانی، رومی و اسلامی باقی مانده است. در میان این آثار، اماکن متعلق به مذاهب مختلف وجود دارد که از آن جمله می‌توان عمارت کهن مدرسۀ انبیا، و غاری مقدس برای پیروان اسلام، مسیحیت و یهودیت را نام برد. همچنین به‌سبب وجود مدفن علی محمد باب، میرزا حسین علی بهاءالله، و فرزندش عبدالبها عباس افندی بر دامنۀ کوه کرمل که مشرف بر شهرهای حیفا و عَکّا ست، حیفا به‌عنوان زیارتگاه بهاییان مورد توجه آنان است (حموده، 208- 209؛ بحری، 19-21؛ ابوالسعود، 27؛ انکارتا، npn.). 
دربارۀ ریشۀ اصلی نام حیفاء (در عبری: حیفاء؛ در عربی: حَیفا)، اختلاف نظر وجود دارد. یاقوت (2/ 381) حیفا را واژه‌ای عربی، و از ریشۀ حیف به معنای جور و ستم دانسته است. برخی نیز این واژه را در زبان عربی ظاهراً به‌سبب آنکه سایۀ کوه کرمل بر حیفا می‌افتد، به معنای سایبان دانسته‌اند (حموده، 185). برخی نیز حیفا را به معنای ساحل، یا برگرفته از حیفه یعنی ناحیه، و یا برگرفته از ایفا به معنای خوش‌چهره دانسته‌اند (شراب، 308). در برخی منابع، از حیفا به نام سیکامینوم یا سیکامینوس به معنای درخت توت نام برده شده است (وبستر ... ، I/ 479؛ ابوالسعود، 23). در عهد عتیق نام حیفا نیامده است، اما هنگامی که از تقسیم سرزمین کنعان میان فرزندان اسرائیل سخن گفته شده، از شهری به نام اکشاف یاد شده است (صحیفۀ یوشع بن نون، 20:12، 25:19) که برخی از پژوهشگران آن را حیفا دانسته‌اند (هاکس، 92؛ نیز نک‍ : بحری، 4). صلیبیان در زمان جنگهای صلیبی، حیفا را پورفیریای جدید می‌خواندند که امروزه نیز در سرودهای کلیسایی به این نام اشاره می‌شود. سبب به کار بردن این نام، وجود صدفهایی در ساحل حیفا بود که برای رنگرزی مورد استفاده بودند و برای تمایز از شهر دیگری به همین نام در نزدیکی صیدا، واژۀ «جدید» را به آن افزودند (حموده، بحری، همانجاها). 
چنان‌که در برخی از منابع مذهبی آمده است، پیامبران بسیاری در حیفا زندگی می‌کرده‌اند و از این نظر، حیفا مورد توجه پیروان ادیان ابراهیمی بوده است. بنا به روایتی، پیامبرانی مانند الیاس و یوشع (ع) در مدرسۀ انبیای حیفا مجالس درس برگزار می‌کرده‌اند ( الموسوعة، 2/ 300). 
حیفا از روزگار کهن به‌عنوان مرکز ارتباطی میان آسیا و قاره‌های اروپا و افریقا مورد توجه جغرافی‌دانان بوده است. اسکیلاکس، دریانورد یونانی که در خدمت داریوش اول بود، در سدۀ 6 ق‌م به شهری به نام کرمل، در میان خلیج عکّا و بلندیهای زئوس اشاره کرده که احتمالاً منظور او شهر حیفا بوده است (جودائیکا، VII/ 1133). 
مقارن با ظهور اسلام، حیفا در دست حکومت بیزانس بود و در زمان عمر، خلیفۀ دوم، به تصرف مسلمانان درآمد (ازدی، 274، 276-283). سپس برخی از قبایل عرب مانند بنی‌لام در این منطقه مستقر شدند؛ در این دوره، حیفا به دیار حیفاویه مشهور بود (دباغ، 144-145، حاشیۀ 2، 322-323). 
ناصر خسرو (ص 31) که در سدۀ 5 ق/ 11 م از حیفا دیدار کرده، آن را روستایی در کنار دریا با نخلستانها و کارگاههای کشتی‌سازی توصیف کرده است. در طول جنگهای صلیبی، حیفا چندبار میان مسیحیان و مسلمانان دست‌به‌دست شد. حیفا ازلحاظ اهمیت سوق‌الجیشی و احتمالاً به‌سبب وجود کارگاههای کشتی‌سازی در آن، مورد توجه مهاجمان مسیحی بود؛ از این رو، صلیبیان در 1101 م/ 494 ق، پس از حدود یک ماه نبرد و به یاری ونیزیان، حیفا را تصرف کرده، و اهالی آن را قتل عام کردند (مقریزی، 3/ 26؛ ابن‌شداد، 2(2)/ 177- 178؛ نیز نک‍ : EI2). ادریسی (1/ 365) که تقریباً در همین دوره می‌زیسته، حیفا را لنگرگاهی مهم توصیف کرده است. در 583 ق/ 1187 م صلاح‌الدین ایوبی در جنگ حطین، حیفا را بازپس گرفت، اما در 1192 م/ 588 ق دوباره این شهر به دست صلیبیان افتاد (ابن‌شداد، 2(2)/ 178). مسلمانان در 663 ق/ 1265 م توسط بیبرس اول، سلطان مملوکیان مصر، حیفا را تصرف کردند، اما دوباره صلیبیان این شهر را به تصرف خود درآوردند (مقریزی، 3/ 19-22؛ ابن‌تغری بردی، 8/ 8- 9). 
با تصرف فلسطین در زمان سلطان سلیم اول در 922 ق/ 1516 م، حیفا در قلمرو حکومت عثمانیان قرار گرفت. در این دوره 8 منطقۀ مسکونی یهودی‌نشین در پیرامون شهر ایجاد شد (حموده، 193، 206). در سدۀ 12 ق/ 18 م، شیخ ظاهر عمر بر حیفا و سرزمینهای اطراف حکومت داشت. او شهر کهن حیفا را تخریب، و شهر جدیدی در حدود 5/ 2 کیلومتری جنوب شرقی شهر قدیم، با برج و بارویی مستحکم ساخت (جودائیکا، VII/ 1136؛ صیقلی، 27؛ حموده، 193). 
در 1799 م/ 1214 ق، ناپلئون بناپارت که مصر را به تصرف خود درآورده بود، در تلاش برای اشغال سوریه و فلسطین مدتی حیفا را به تصرف درآورد، اما پس از مدتی مجبور به عقب‌نشینی شد و این شهر دوباره به دست عثمانیان افتاد (معجم ... ، 206). در نخستین سالهای سدۀ 19 م/ 13 ق، مهاجرت یهودیان شمال افریقا به حیفا آغاز شد. در این دوره، حیفا بندر و دهکده‌ای کوچک با اقلیتی از یهودیان بود که بیشتر آنها مهاجران مراکشی و الجزایری بودند (همانجا؛ EI2). حیفا از 1247 ق/ 1831 م که به تصرف ابراهیم پاشا، خدیو مصر، درآمد تا 1256 ق/ 1840 م، در قلمرو مصریان قرار داشت و از آن سال به بعد، عثمانیان دوباره کنترل حیفا را به دست گرفتند و در 1326 ق/ 1908 م، احداث تأسیسات بندری حیفا را آغاز کردند. با فروپاشی امپراتوری عثمانی، براساس توافق‌نامۀ سازونوف در 1916 م/ 1334 ق، حیفا و عکّا در قیمومت انگلستان قرار گرفت و در 1918 م/ 1336 ق، حیفا به تصرف نیروهای بریتانیایی درآمد (معجم، همانجا؛ شراب، 309؛ حمیدی، 248؛ EI2). پس از جنگ جهانی اول، مهاجرت یهودیان به سرزمین فلسطین ازجمله حیفا شدت گرفت. عزالدین قسام یکی از رهبران فلسطینی که بر ضد مهاجرت یهودیان در دهۀ 1930 م دست به مبارزۀ مسلحانه زده بود، حیفا را مرکز فعالیتهای خود قرار داد (کیمرلینگ، 94؛ جندی، 25-32؛ EI2). در 21 آوریل 1948 م/ 1 اردیبهشت 1327 ش، پس از پایان قیمومت انگلستان بر فلسطین، فرماندهی کل قوای بریتانیا با عقب‌نشینی از حیفا، این شهر را به نیروهای یهودی واگذارد و یهودیان عملیات خود را برای جلوگیری از تسلط اعراب بر این مناطق آغاز کردند. با اعلام استقلال دولت اسرائیل در این سال، بسیاری از اعراب حیفا را ترک کردند، به گونه‌ای که از این پس اکثریت جمعیت این شهر را یهودیان تشکیل داده‌اند (نزال، 51-52). 

مآخذ

ابن‌تغری‌بردی، النجوم؛ ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش سامی دهان، دمشق، 1382 ق/ 1962 م؛ ابوالسعود، حاتم محیی‌الدین، مدن فلسطین، عمان، 1992 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ ازدی، محمد، تاریخ فتوح الشام، به کوشش عبدالمنعم عبدالله عامر، قاهره، 1970 م؛ بحری، جمیل، تاریخ حیفا، دمشق، 1982 م؛ جندی، عاصم، عزالدین قسام، بیروت، 1975 م؛ حموده، احمد عبدالرحمان، «حیفا»، موسوعة المدن الفلسطینیة، دمشق، 1990 م؛ حمیدی، جعفر، تاریخ اورشلیم (بیت المقدس)، تهران، 1364 ش؛ دباغ، مصطفى مراد، الموجز فی تاریخ الدول العربیة و عهودها فی بلادنا فلسطین، بیروت، 1400 ق/ 1980 م؛ شراب، محمد محمد، معجم بلدان فلسطین، دمشق، 1407 ق/ 1987 م؛ شوادران، بنجامین، خاورمیانه، نفت و قدرتهای بزرگ، ترجمۀ عبدالحسین شریفیان، تهران، 1354 ش؛ صباغ، لیلى، فلسطین فی مذاکرات الفارس دارویو، بیروت، 1416 ق/ 1996 م؛ صیقلی، می ابراهیم، حیفا العربیة، بیروت، 1997 م؛ عهد عتیق؛ معجم المصطلحات الصهیونیة، به کوشش افرایم و مناحم تلمی، ترجمۀ احمد برکات عجرمی، عمان، 1988 م؛ مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به کوشش محمد حلمی محمد احمد، قاهره، 1393 ق/ 1973 م؛ الموسوعة الفلسطینیة، دمشق، 1984 م؛ ناصر خسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1354 ش؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، 1377 ش؛ یاقوت، بلدان، نیز: 

Britannica Atlas, Chicago, 1996; EI2; Encarta ; Encyclopaedia Judaica, Jerusalem, 1972; Kimmerling, B. and S. M. Joel, The Palestine People, London, 2003; Nazzal, N., The Palestinian Exodus from Galilee, Beirut, 1978; Webster’s New Geographical Dictionary, Massachusetts, 1980; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com. 
حمیده طهرانی حائری