حیرتی تونی

حِیْرَتیِ تونی، یا حیرتی مروی، ملا تقی‌الدین محمد هروی متخلص به حیرتی از شاعران روزگار شاه طهماسب صفوی (930-984 ق/ 1524-1576 م). در باب زادگاه و نسب او در بین تذکره‌نویسان اختلاف است. از مرو، تون، بخارا، و کاشان به‌عنوان موطن وی نام برده‌اند و گاهی از او با نسبتهای حیرتی تونی، حیرتی بخارایی، و حیرتی مروی یاد کرده‌اند (نفیسی، 1/ 466، 2/ 675، 828؛ آزاد، 184). 
علیشیر نوایی او را از تون می‌داند که در مرو رشد و نمو یافته و به مروی مشهور شده بود (ص 153) و اوحدی آورده است که: «از ماوراءالنهر است و بعضی سهواً از تون می‌دانندش» (ص 333)؛ در حـالی کـه سام میـرزا صفـوی، بـرادر شاه طهماسب ــ که از معاشران و معاصران حیرتی بود ــ به نقل از خود او زادگاه وی را تون می‌داند. حیرتی در شهرهای مهم ماوراءالنهر و خصوصاً در مرو و سمرقند به فراگیری علم و کمال روی آورد. از دوران کودکی و نوجوانی او اطلاع چندانی در دست نیست. در قزوین به خدمت شاه طهماسب رسید و شهرت زیادی کسب کرد؛ و دوران کمال شاعری خود را در خدمت این شاه بود و در قصاید و مثنویهایی چند وی را ستود (رازی، 2/ 317؛ واله، 1/ 585؛ یاحقی، 105، 108). 
با سخن‌چینی بدخواهان حیرتی مدتی مورد غضب شاه واقع شد و به گیلان گریخت و نیز در استراباد متواری شد. در این ایام که مقارن با شورش محمدصالح بتکچر در استراباد بود، حیرتی قصیده‌ای در مدح وی سرود که بعدها به جرم سرودن آن تحت تعقیب قرار گرفت (نک‍ : روملو، 369-370؛ یاحقی، 105-106؛ رازی، همانجا). حیرتی پس از چندی به عذر تقصیر، قصیده‌ای در منقبت حضرت علی (ع) خطاب به شاه طهماسب سرود (اوحدی، 333؛ نفیسی، 2/ 675؛ یاحقی، 106) و شاه طهماسب بار دیگر او را مورد نوازش و احسان قرار داد (واله، 1/ 586؛ میرحسین‌دوست، 100-101). حیرتی پس از چندی به کاشان رفت و تا پایان عمر با حمایت شاه طهماسب در آنجا زندگی کرد. او در 24 صفر 961 ق/ 29 ژانویۀ 1554 م از بام کاروان‌سرایی به زیر افتاد و درگذشت (گوپاموی، 180-181؛ یاحقی، 106؛ گلچین، 2/ 441). شهرت حیرتی به هجوگویی یا هجویه‌سرایی بود، ازجمله میان او و وحیدی قمی (د 942 ق/ 1535 م) هجویاتی رد و بدل شده است (نک‍ : نفیسی، 1/ 466؛ یاحقی، 107، 108)، و یا قصیده‌ای هجوگونه در جواب سلمان ساوجی سروده که اصلاً در هجو و شکایت از مردم قزوین است (همو، 107؛ روملو، 495). محتشم کاشانی (د 996 ق/ 1588 م)، شاعر پرآوازۀ آن دوره، ظاهراً با حیرتی مراوده و روابطی دوستانه داشته، و مرثیه‌ای هم در مرگ او سروده است (نک‍ : محتشم، 593-595؛ واله، همانجا). عمدۀ شهرت حیرتی به اشعار و قصایدی است که در ستایش اهل بیت (ع) و امامان شیعه سروده است. 

آثـار

مهم‌ترین و مشهورترین اثر حیرتی منظومۀ بلندی به نام کتیب معجزات یا شاهنامۀ حیرتی، در بحر هزج مسدس مقصور، یعنی وزن خسرو و شیرین است. این مجموعه حاوی بیش از 000‘20 بیت است که دربارۀ جنگهای پیامبر (ص) و ذکر دلاوریهای حضرت علی (ع) و شرح حال امامان شیعه، در 953 ق/ 1546 م به نام شاه طهماسب صفوی سروده شده است (صفا، 383؛ نفیسی، 2/ 828؛ یاحقی، 112-116). مأخذ اصلی این اثر، کتاب بهجة المباهج حسن بن حسین سبزواری معروف به شیعی است که خود تلخیصی از مباهج المهج قطب‌الدین کیدری شارح نهج البلاغه است (همو، 113). حیرتی این منظومه را با تمایلات تند شیعی برای مقابله با شاهنامۀ فردوسی، سروده، و با حکایتها و تمثیلهای بی‌اعتبار آراسته است (همانجا). کتیب معجزات حیرتی در میان منظومه‌های عصر صفویه جایگاه ویژه‌ای یافته است (نک‍ : یاحقی، 113-114). نسخه‌هایی از این اثر موجود است (مرکزی، 15/ 4121-4122؛ بانکیپور، II/ 142-145). نمونه‌های فراوانی از اشعار حیرتی در تذکره‌ها و مجموعه‌های خطی نقل شده است. آقابزرگ به دیوان دوجلدی او اشاره دارد (9(1)/ 276؛ نیز نک‍ : ریو، II/ 874-875). ساقی‌نامه‌ای منسوب به حیرتی تونی هم موجود است (نک‍ : حاجی خلیفه، 2/ 973-974؛ منزوی، 4/ 2866). 
از دیگر شاعران و سخنورانی که با نام و تخلص حیرتی شعر می‌سرودند، می‌توان به حیرتی قزوینی و حیرتی اصفهانی هم اشاره کرد. 
حیرتی قزوینی، شاعر و سخنور سدۀ 10 ق/ 16 م که اصلش از قزوین، و به سراجی مشغول بود، بیشتر عمر خود را در خراسان و عراق به سیاحت پرداخت. گویند دیوانش را حیرتی تونی از بین برده است (آذر، 3/ 1158؛ سام میرزا، 231؛ آقابزرگ، همانجا). 
حیرتی اصفهانی، شاعر سدۀ 10 ق که با تخلص حیرتی شعر می‌سرود. به هندوستان رفت و مورد عنایت قطب شاه واقع شد، اما از شرح احوال او اطلاع دقیقی در دست نیست و ابیاتی به طور پراکنده از وی مانده است (مدرس، 96؛ آقابزرگ، 9(1)/ 275). 

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش حسن سادات ناصری، تهران، 1339-1340 ش؛ آزاد بلگرامی، غلامعلی بن نوح، خزانۀ عامره، کانپور، 1317 ق/ 1900 م؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، میکروفیلم موجود در کتابخانۀ مرکز، شم‍ 324‘5؛ حاجی خلیفه، کشف؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، 1313 ش؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357 ش؛ سام میرزا صفوی، تحفۀ سامی، به کوشش رکن‌الدین همایون‌فرخ، تهران، بی‌تا؛ صفا، ذبیح‌الله، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، 1363 ش؛ علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمۀ فخری هراتی و محمد بن مبارک قزوینی، به کوشش علی‌اصغر حکمت، تهران، 1363 ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1350 ش؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الافکار، بمبئی، 1336 ش؛ محتشم کاشانی، دیوان، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، 1344 ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369 ش؛ مرکزی، خطی؛ منزوی، خطی؛ میرحسین‌دوست سنبهلی، تذکرۀ حسینی، لکهنو، 1292 ق/ 1875 م؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، 1344 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ یاحقی، محمدجعفر، «حیرتی تونی، شاعر اهل بیت»، مشکوٰة، مشهد، 1367 ش، شم‍‍ 21؛ نیز: 

Bankipore ; Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1966. 
پریسا سنجابی