حیدر گجراتی

حِیْدَرِ گُجَراتی، از فارسی‌نویسان و عرفای طریقۀ سهروردیه در شبه‌قارۀ هند. 
دربارۀ زمان تولد و درگذشت حیدر گجراتی آگاهی چندانی در دست نیست، اما با توجه بدانچه خود در دیباچۀ هدایت المخلصین نوشته، این کتاب را در 993 ق/ 1585 م و در 110سالگی تألیف کرده است؛ از این رو می‌توان 883 ق/ 1478 م را سال ولادت او دانست. چنان‌که از مقدمۀ این کتاب برمی‌آید، میرحیدر گجراتی معروف به فقیر حیدر، اهل گجرات بود. پدر و مادرش را در کودکی از دست داد و تحت سرپرستی عموی خود قرار گرفت و به تحصیل علم پرداخت. 
حیدر در 15سالگی شیخ حمزۀ کشمیری (900-984 ق/ 1495-1576 م) ــ معروف به حمزۀ مخدوم از مشایخ بنام طریقۀ سهروردیه در سدۀ 10 ق/ 16 م در شبه قاره ــ را در خواب دید و شیخ او را به کشمیر فرا خواند. حیدر اندکی بعد و پس از شرح رؤیای خود برای عمویش و کسب اجازه از او، به خدمت حمزۀ کشمیری رسید و در تیله مولۀ کشمیر سکنا گزید (نوشاهی، 886- 888؛ منزوی، خطی مشترک، 3/ 2123-2124؛ دربارۀ حمزۀ کشمیری نک‍ : غلام سرور، 2/ 86-87؛ آزاد، 104- 108؛ نفیسی، 1/ 540). اما زمانی که داستان دیدار او با حمزۀ مخدوم در آن اتفاق افتاده است، از نظر تاریخی نادرست و تا اندازه‌ای متناقض به نظر می‌رسد (نک‍ : نوشاهی، 887، حاشیۀ 1). زیرا چنانچه، با استناد به مقدمۀ هدایت المخلصین، نویسنده در 883 ق/ 1478 م متولد شده باشد، تاریخی که او در 15سالگی شیخ حمزۀ کشمیری را در خواب می‌بیند، با 898 ق/ 1493 م تطبیق می‌کند؛ درحالی‌که حمزۀ کشمیری دو سال پس از این تاریخ و در 900 ق/ 1495 م متولد شده است (همانجا). 
به هر روی، حیدر گجراتی پس از ریاضتها و مجاهده‌های طولانی، در اندک زمانی گوی سبقت از دیگر مریدان حمزۀ کشمیری ربود و به یکی از مریدان خاص وی بدل شد (به نقل از تحایف الابرار، 53-54؛ نیز نک‍ : احمد، 453). حیدر گجراتی همچنین مدتی نیز از محضر سید احمد کرمانی کسب فیض کرد. سید احمد کرمانی از دیگر مشایخ طریقۀ سهروردیه بود که از کرمان به هندوستان رفت و پس از چندی در کشمیر اقامت گزید (راشدی، 1/ 221، حاشیۀ 1). حیدر گجراتی طی دوران حیات خود سفرهای بسیاری کرد، اما در هیج جا ساکن نشد و سرانجام به کشمیر بازگشت (هادی، 215). 
اهمیت حیدر گجراتی در میان نویسندگان شبه‌قاره، به‌سبب آشنایی او با زبان فارسی و تألیف کتابی به این زبان است. او در اواخر عمر، اویس قرنی را به خواب دید و اویس او را به نوشتن کتابی در زمینۀ عرفان ترغیب نمود؛ از این رو، حیدر در 993 ق/ 1585 م کتاب هدایت المخلصین را به نثر فارسی و در 5 باب تألیف کرد (همانجا). این کتاب که تنها اثر بر جای مانده از گجراتی است، شامل این بابها ست: 1. اعمال مبتدی، 2. اشغال مبتدی، 3. اذکار مبتدی، 4. محبت و ذوق و صلاح و تقوا، و نکات و نصایحی از متصوفه و برخی از گفتارهای شیخ حمزۀ کشمیری، و 5. بعضی احوال شیخ حمزه و خلفای او (منزوی، فهرستواره، 8/ 1092). نسخه‌ای از این کتاب در موزۀ ملی پاکستان در کراچی (به شمارۀ 302-971‘1 N. M.) نگهداری می‌شود. در پایان این نسخۀ 330 صفحه‌ای، رسایل کوچکی در سازداری بر 4 طبع، و بیمارنامه و طالع نامه در 26 صفحه وجود دارد (نوشاهی، 887). همچنین نسخه‌های دیگری از این کتاب در پیشاور، تاشکند (به شمارۀ 602‘4) و مسکو (به شمارۀ 973‘6) نگهداری می‌شود (منزوی، خطی مشترک، 3/ 2124؛ «مجموعه ... »، X/ 245؛ «نسخه‌ها ... »، I/ 605). 
در کتاب اولیائی کشمیر در اشاره به خلفای شیخ حمزۀ کشمیری، از حیدر گجراتی با نام حیدر تیله بلی یاد شده است (پیرزاده، 27). دیگر آنکه مؤلف فرهنگ سخنوران با استناد به تذکرۀ شعرای پنجاب، میر حیدر گجراتی را با غلام قادر حیدر جلالپوری از شاعران گجراتی یکی دانسته است (نک‍ : خیام‌پور، 1/ 282؛ خواجه عبدالرشید، 134-135). 
در پایان مقاله از حیدر گیاوی یا ملک ریاض‌الدین حیدر از دیگر فارسی‌نویسانِ شبه قاره باید نام برد که از نوادگان فایق گیـاوی ــ از علمـا و شـاعران بزرگ روزگـار خود ــ بود و در (1388 ق/ 1968 م) مجموعه اشعاری را با عنوان بازگشت، به زبان فارسی و اردو در داکا به چاپ رساند (سهسرامی، 407- 408). 

مآخذ

آزاد، محمود، تذکرۀ اولیائی کشمیر، مظفرآباد، 1993 م؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب، لاهور، 1974 م؛ برزگر کشتلی، حسین، «حیدر گجراتی»، دانشنامۀ ادب فارسی، به کوشش حسن انوشه، تهران، 1380 ش؛ پیرزاده، محمد حسین، أولیائی کشمیر، لاهور، 1988 م؛ خواجه عبدالرشید، تذکرۀ شعرای پنجاب، کراچی، 1346 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1368 ش؛ راشدی، حسام الدین، تذکرۀ شعرای کشمیر، لاهور، 1983 م؛ سهسرامی، کلیم، خدمتگزاران فارسی در بنگلادش، داکا، 1999 م؛ غلام سرور لاهوری، خزینة الاصفیاء، کانپور، 1894 م؛ منزوی، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران، تهران، 1344 ش؛ نوشاهی، عارف، فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزۀ ملی پاکستان، لاهور، 1362 ش؛ نیز: 

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995; Persidskie i tadzhikskie rukopisi instituta narodov azii an SSSR, ed. Pod redaktsiei N. D. Muklukho- Maklaya, Moscow, 1964; Sobranie Vostochnykh rukopisei Akademii Nauk Uzbekskoi SSR, ed. Pod redaktsiei D. G. Voronovskogo, Tashkent, 1975. 
میترا آقامحمدحسنی