حمید بن زنجویه

حُمَیْدِ بْنِ زَنْجویه، ابواحمد ازدی نسایی (د 251 ق/ 865 م)، فقیهِ زهدگرای اصحاب حدیث از خراسان و صاحب کتاب پراهمیت الاموال.
زنجویه لقب مَخلَد، پدر وی بود. بنا به گفتۀ ذهبی، حمید در حدود سال 180 ق/ 796 م در نسا به دنیا آمد (12/ 20). وجود برخی اسانید در کتاب الاموال همچون روایت او از ابان بن یزید عطار (د حدود 160 ق/ 777 م) که تولد او را دست‌کم نیم قرن به عقب، می‌کشاند (نک‍ : 1/ 383)، حمید بن زنجویه را فردی معمر معرفی می‌کند؛ در حالی که هیچ منبع و مأخذی به طولانی بودن عمر او اشاره نکرده است. از این رو، می‌توان اندیشید که یکی از حلقه‌های زنجیرۀ روایی در میان حمید و ابان ساقط شده است. حمید دروس اولیه را در همان دیار نزد کسانی چون علی بن حسین بن واقد (د 211 ق/ 826 م) آموخت و پس از اندک‌زمانی برای کسب دانش از مشایخ دیگر سرزمینها، خراسان را ترک کرد. با التفات به نقلی از ابوعبید قاسم بن سلام می‌توان دریافت که در دورۀ جوانی به بغداد رفته بوده است (خطیب، 8/ 161). 
با نگاهی به استادان عراقی وی و تاریخ وفات آنها هم درستی این سخن و هم دورۀ آموزش او به تقریب مشخص می‌شود. در میان مشایخ عراقی او در شهرهایی چون بصره، کوفه و بغداد کسانی مانند نضر بن شمیل (د 203 ق/ 818 م)، محمد بن عبید طنافسی (د قبل از 204 ق)، وهب بن جریر (د 206 ق)، بشر بن عمر زهرانی (د 206 ق)، عثمان بن عمر بصری (حدود 207 ق)، جعفر بن عون (حدود 207 ق)؛ یعلی بن عبید (د 207 ق)، محمد بن عبداللٰه کناسه (د 207 ق) و هاشم بن قاسم (د 207 ق) دیده می‌شوند (همو، 8/ 160). گویا حمید پس از این، به شامات و مصر رفته است؛ اگرچه با توجه به اینکه در واسط محضر یزید بن هارون (د 206 ق) را درک کرده است، بی گمان در طبقه‌بندی زمانی حضور او در عراق و سپس خروج از آن باید دقت نمود. پیش از 213 ق/ 828 م در مصر نزد عمرو بن ابی سلمه (د 213 ق) و احمد بن حنبل حضور یافت (ابن ابی یعلى، 1/ 402). بر اساس آنچه از منابع بر می‌آید، نمی‌توان به دقت مشخص کرد که از احمد بن حنبل سماع یا استماع حدیث داشته است (نک‍ : ابونعیم، 9/ 97، 102؛ ابن جوزی، 2/ 113؛ ابن‌مفلح، 1/ 360؛ ابن ابی یعلى، 1/ 401-402؛ عظیم‌آبادی، 11/ 261). در ادامۀ سخن، خطیب می‌گوید که وی در 246 ق/ 860 م به بغداد آمده که مجموعۀ این موارد مشخصاً بر 2 بار حضور او در عراق دلالت می‌کند (نک‍ : 8/ 160-162)؛ اما در این سفر دوم در حکم استاد وارد گشت و شاگردانش از او علم اندوختند. ظاهراً در این فاصله، زمانی را هم باری در نیشابور در 227 ق/ 842 م تحدیث می‌کرده است (ابن عساکر، 15/ 281). در شمار شاگردان و راویان حمید نام عالمان معروفی دیده می‌شود، همچون ابوداوود سجستانی و نسایی هر دو از صاحبان سنن، ابوزرعۀ رازی، ابوحاتم رازی، ابراهیم حربی، عبداللٰه فرزند احمد بن حنبل، ابن ابی الدنیا، حسین بن اسماعیل محاملی، یحیی بن صاعد و بسیاری دیگر از بزرگان علم حدیث (ابن ابی الدنیا، مکارم ... ، 25؛ خطیب، 8/ 160-161؛ ابن ابی حاتم، 1(2)/ 223؛ ابن عساکر، 15/ 279). در این میان دربارۀ روایت بخاری و مسلم از او در بیرون از صحاح نیز سخن از سوی کسانی مانند ذهبی و ابن حجر بسیار است (برای نمونه، نک‍ : ذهبی، همانجا). به نظر می‌رسد در حد فاصل تاریخهای یادشده (213-246 ق/ 828-860 م) سفری مدت‌دار به حجاز داشته، سفری که نقش بسیار حائز اهمیتی در زندگی علمی او ایفا کرده است؛ یعنی آشنایی با ابوعبید و حضور در درس وی؛ اگرچه بنا بر نقلیاتی، ابوعبید پیش‌تر او را در بغداد هم ملاقات کرده بوده است (خطیب، 8/ 161). این تاریخ با مجاورت ابوعبید در مکه (مصادف با 219-224 ق/ 834- 839 م) نیز همخوانی دارد (نک‍ : زبیدی، 199، 200؛ خطیب، 12/ 403، 415). پس از این سفر باری در مصر بوده، و سرانجام به دیار خود بازگشته، و در همان‌جا از دنیا رفته است (همو، 8/ 162؛ سمعانی، 5/ 484). 
از دیدگاه رجالی وی را ثقه، صدوق، ثبت، حجت و فقیه عالم و کثیرالحدیث یاد کرده‌اند (ابن‌حبان، 8/ 197؛ ابن ابی یعلى، 1/ 401-402؛ سمعانی، همانجا). این توصیفات رجالی اگر هنگام بررسی کتاب الاموال مورد توجه باشد، صحت آنها دریافت می‌گردد. شاید اصلی‌ترین دلیل شهرت حمید بن زنجویه تدوین کتاب فقهی الاموال باشد. مباحث مربوط به جمع و خرج داراییهای عمومی مسلمانان در فقه اسلامی تحت اصطلاح کلی اموال یاد می‌شود. به رغم تألیف آثاری اندک که تا حدی به این موضوع مربوط می‌شد، در سدۀ 3 ق/ 9 م پس از الاموال عبداللٰه بن عبدالحکم (نک‍ : ذهبی، 10/ 222؛ نیز اثر مؤمنی، نک‍ : ابن‌ندیم، 113، 114)، ابوعبید که حمید بن زنجویه سالها از محضر او بهره برده، و بسیار از او تأثیر پذیرفته بود، کتاب الاموال را تألیف نمود. تأثیرپذیری حمید از استاد در الاموال وی کاملاً هویدا ست تا آنجا که به جهت استفاده‌‌های فراوان وی از اثر استادش، در بخشهایی از آن، می‌توان کتاب او را رونوشتی از متن ابوعبید با قدری دخل و تصرف و بسط تلقی کرد؛ اگرچه این حالت، همۀ متن را شامل نمی شود. حمید بخشهای نخستین از کتابش، الاموال را منطبق با تبویب کتاب ابوعبید مرتب کرد. وجود ابوابی مانند زکات فطر که کلاً افزودۀ حمید است و نمونۀ آن در الاموال ابوعبید موجود نیست، سبب می‌شود تا کتاب او را تکمله و دنبالۀ الاموال استادش بدانیم (نک‍ : ه‍ د، اموال). جالب آن است که در برخی مواضع، که ابوعبید با لحنی مصرَح، مبحثی را تنها به یکی از قدما منتسب داشته، حمید نمونۀ فقیهان دیگرِ قائل بدان سخن را نیز معرفی کرده است (حُمید، 3/ 287؛ قس: ابوعبید، 387). 
حمید بن زنجویه را باید در شمار زهاد اصحاب حدیث در نظر آورد که به‌ویژه در سدۀ 3 ق حضور آنها در محافل خراسان و عراق چشمگیر بود. این مبحث در زهد و آموزشهای اخلاقی در رویکرد تألیفی او نیز آثار بسیاری برجای نهاده بود. فضائل الاعمال (ابن حجر، 3/ 158؛ شوکانی، نیل ... ، 3/ 77، 4/ 92)، الترغیب و الترهیب (همان، 3/ 294، فتح ... ، 4/ 417؛ ابن حجر، 2/ 113، 306، جم‍ ؛ عینی، 6/ 243) و حتى کتاب الادب ( الآداب النبوة) (ابن‌رجب، 67) همه به نوعی بیانگر همین رویکرد در مؤلف آنها ست. اگرچه این آثار امروزه در اختیار نیست، اما با نقلیاتی که از آنها تا دوره‌های متأخر در دیگر منابع دیده می‌شود می‌توان تا حد زیادی شیوۀ گزینشهای حدیثی حمید در این آثار را دریافت. بر همین اساس روایات و احادیثِ آمده در آنها بیانگر نوعی از زهدگرایی معروف نزد اصحاب حدیث آن عصر است. تألیف الادب حُمید را باید در کنار تدوین کتابهایی در این سده با سبک روایی با عنوان الآداب یا الادب مثلاً با نمونۀ ابن ابی شیبه (ه‍ م) و بخاری و آداب الاسلام ابوعبید دانست (ابن‌ندیم، 287، 288؛ بلوی، 2/ 27). همچنین الترغیب و الترهیب نمونۀ کاملی از این دست آثار است که نقلیات از همۀ این آثار را می‌توان در منابع مختلفِ پس از مؤلف مشاهده نمود. در همین راستا و از موضوعات قابل توجه، التفات زهدنویسان و اخلاق‌نویسان بعد از حُمید به آثار زهدگرایانۀ او و درج نقلیاتی از او ست. درواقع بسیاری چون ابن ابی الدنیا (مکارم، همانجا، المرض ... ، 63، 144)، ابونعیم (2/ 193، 9/ 97، 102) و بیهقی (1/ 46، 75) در آثار خود از کتابهای حمید سود برده‌اند. با توجه به تداوم روایات از او تا دوره‌های متأخر (برای نمونه شوکانی، همانجاها) به نظر می‌رسد این آثار تا مدتها در دسترس بوده است.

مآخذ

ابن ابی حاتم‌، عبدالرحمان، الجرح‌ و التعدیل‌، حیدرآباد دکن‌، 1371 ق‌/ 1952 م ‌بب‍‌ ؛ ابن ابی الدنیا، المرض و الکفارات، به کوشش عبدالوکیل ندوی، بمبئـی، 1411 ق؛ همـو، مکارم الاخلاق، به کـوشش مجـدی سید ابـراهیم، قـاهره، 1411ق؛ ابن ابی یعلى، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش‌ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض، 1419 ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، صفوة الصفوة، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت، 1399 ق/ 1979 م؛ ابن‌حبان‌، محمد، الثقات‌، حیدرآباد دکن‌، 1402 ق‌/ 1982 م‌؛ ابن‏حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب‌الدین خطیب، بیروت، 1379 ق؛ ابن‌رجب، عبدالرحمان، نزهة الاسماع، به کوشش ولید عبدالرحمان فریان، ریاض، 1407 ق؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق‌، به کوشش علی شیری، بیروت، 1415 ق/ 1995 م؛ ابن‌مفلح، ابراهیم، المقصد الارشد، به کوشش عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض، 1990 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوعبید قاسم بن سلام‌، الاموال‌، به کوشش عبدالامیر علی‌مهنا، بیروت‌، 1988 م‌؛ ابونعیم اصفهانی‌، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره‌، 1351 ق‌/ 1932 م‌؛ بلوی، احمد، الثبت، به کوشش عبداللٰه عمرانی، بیروت، 1403 ق/ 1983 م؛ بیهقی، احمد، شعب الایمان، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1410 ق؛ حمید بن زنجویه‌، الاموال‌، به کوشش شاکر ذیب فیاض‌، ریاض‌، 1406 ق‌/ 1986 م‌؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره‌، 1349 ق‌؛ ذهبی، سیر؛ زبیدی، محمد، طبقات النحویین و اللغویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1973 م؛ سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت‌، 1408 ق‌/ 1988 م‌؛ شوکانی، محمد‌، فتح القدیر، بیروت، دار الفکر؛ همو، نیل الاوطار، بیروت، 1973 م؛ عظیم آبادی، محمد، عون المعبود، بیروت، 1415 ق؛ عینی، عمدة القاری، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

فرامرز حاج منوچهری