حمیری، ابوالحسن

حِمْیَری، ابوالحسن علی بن محمد بن هارون (231-323 ق/ 846-935 م)، فقیه، محدث و قاضی کوفی. 
خاندان وی اصلاً خاستگاهی یمنی داشتند و نسبت وی به قبیلۀ حمیر از آن سرزمین است (سمعانی، 2/ 271). پدر او، محمد خود محدث، و از نخستین مشایخ ابوالحسن بود. در منابع به قدیم‌ترین زمان آموزش حدیث حمیری در 241 ق/ 855 م از محمد بن طریف کوفی (د 242 ق)، تصریح شده است. در این زمان، وی 10 سال بیش نداشت و گویا تا 247 ق حدیث دیگری نشنیده بوده است. به رغم چنین اطلاع‌دهی دقیقی در منابع، نشانی از روایت او از محمد بن طریف در منابع، به ویژه جزء (ه‍ م) خود وی نیامده است. خطیب بغدادی از حضور حمیری در بغداد خبر داده است؛ وی در آن دیار از ابوکریب محمد بن علاء همدانی کوفی (د 248 ق) حدیث شنید. با توجه به تصریح بغدادی به اینکه وی در شمار آخرین دانش‌اندوزان از ابوکریب بوده است (12/ 68- 69)، می‌توان حضور وی را در بغداد در اواخر نیمۀ نخست سدۀ 3 ق/ 9 م در نظر آورد. 
از دیگر مشایخ وی که در اثرش از آنها روایت کرده است، اینهایند: ابوسعید عبدالله بن سعید اشج کوفی (د 257 ق/ 871 م)، هارون بن اسحاق ابوالقاسم کوفی معمر (د 258 ق)، ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق کوفی (د 277 ق)، احمد بن محمد واسطی، خضر بن ابان هاشمی کوفی (ص 110؛ خطیب، سمعانی، همانجاها). در شمار شاگردان و راویان حمیری می‌توان از ابوبکر وراق نام برد که در بغداد از او دانش آموخت؛ همچنین ابوالحسن محمد بن احمد کوفی، محمد بن محمد طحان، و شیخ حنفی ابوعبدالله محمد بن عبدالله هروانی از راویان حمیری به شمار می‌روند (ذهبی، 15/ 14). ابوالحسن حمیری به عنوان یک فقیه این امکان را یافت تا زمانی، قضای کوفه را برعهده گیرد (خطیب، ذهبی، همانجاها؛ ابن‌عماد، 2/ 299). در برخی از منابع متأخر، این عهده‌داری قضا در عصر راضی بالله، خلیفۀ عباسی (حک‍ 322- 329 ق/ 934-941 م) یاد شده است (براقی، 263)؛ که با ابتنا بر آن، قضای وی در اواخر عمر و مدتی نه چندان طولانی بوده است. 
به نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل ماندگاری نام حمیری در تاریخ فرهنگ اسلامی، وجود جزء حدیثی او ست. این اثر در شمار یکی از قدیم‌ترین گونه‌های تدوین حدیثی است. نداشتن ملاک مشخص موضوع و سند در گزینش احادیث و آثار در این جزء، آن را در گروه اجزاء حدیثی مطلق جای می‌دهد؛ اگرچه در بخش نخست آن، مجموعه‌ای از روایات حمیری از ابوکریب کنار هم آمده است. 
جزء حمیری مشتمل بر 36 حدیث و 21 اثر است که از مهم‌ترین شاخصه‌های بخشهایی از آن، روایات شایان توجهی پیرامون حضرت علی (ع) است؛ در واقع، احادیثی چون نهی از سب آن حضرت، روایت غدیر و «من کنت مولاه ... »، و نیز تشبیه منزلت امام علی (ع) به هارون نبی در نسبت با حضرت موسى (ع) از آن جمله است (ص 76-77، 80-82، 92-93). همچنین روایت وی از پدرش در سخن از خونین گشتن آسمان در روز عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در همین راستا قرار دارد (ص 86-87). راوی جزء حمیری، قاضی ابوعبدالله محمد بن عبدالله جعفی از آخرین شاگردان او ست (ص 39). 

مآخذ

ابن‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ براقی، حسین، تاریخ الکوفة، به کوشش ماجد احمد عطیه، قم، 1424 ق؛ حمیری، علی، جزء علی بن محمد الحمیری، به کوشش عبدالعزیز بن سلیمان بن ابراهیم بُعیمی، ریاض، 1418 ق/ 1998 م؛ خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1417 ق/ 1997 م؛ ذهبی، سیر؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالله عمر بارودی، بیروت، 1408 ق/ 1998 م. 

فرامرز حاج منوچهری