حمرین

حَمْرین، رشته‌کوهی واقع در عراق. این رشته‌کوه از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد دارد و از شمال غربی به رشته‌کوه تورس در ترکیه، و از جنوب شرقی به رشته‌کوه زاگرس در ایران می‌پیوندد (حمیده، 323). رشته‌کوه حمرین در ایران از شمال فکه تـا شرق بدره بـه درازای حـدود 200 کمـ امتداد دارد و در تمام نقاط به دشتهای بین‌النهرین مشرف است (احتسابیان، 316).
این رشته‌کوه در منابع تاریخی به نام بارِما موسوم بوده است. سریانیها آن را اُرُخ یا اورُخ می‌خواندند (EI2, III/ 149) و یونانیها بدان اُریکن می‌گفتند (نک‍ : پولیبیوس، III/ 127). نام بارما احتمالاً از بیت رمّان، به معنی معبد ریمون که ظاهراً معبدی آشوری بوده، گرفته شده است. این احتمال نیز وجود دارد که بارما برگرفته از نام روستایی به همین نام باشد. این روستا در خاور رود دجله و در حدود این رشته‌کوه واقع بوده و به سِن‌بارما شهرت داشته است (نک‍ : ابن‌حوقل، 1/ 225؛ یاقوت، 1/ 464)؛ اما لسترنج بر آن است که این شهر را که سِنّ (در عربی به معنای دندان) نام داشته است، برای تمیز دادن از شهرهای همنام به کوههای بارما نسبت داده‌اند (ص 91). 
ظاهراً نخستین بار یاقوت نام حُمرین را برای این رشته‌کوه آورده است (همانجا). گویا حُمرین ریشه‌ای سریانی دارد، اما امروزه آن را حَمرین، به معنای سرخ‌رنگ، می‌نامند (EI2، همانجا). در ایران حمرین و دیگر رشته‌کوههای مشرف بر دشتهای بین‌النهرین را عموماً پشتکوه می‌نامیده‌اند (نک‍ : رکلو، IX/ 387). 
جغرافیانویسان مسلمان به سبب پیوستگی این رشته‌کوهها به رشته‌کوههای زاگرس در غرب ایران و رشته‌کوههای توروس در شرق ترکیه، تعریفهای نادرستی از رشته‌کوه حمرین به دست داده‌اند. به نوشتۀ اصطخری این کوهها از غرب به نواحی مرکزی منطقۀ جزیره در شمال عراق امروزی، تا کرمان در شرق ادامه داشته است که به زعم او همان کوههای ماسبذان است (ص 75). نویسندۀ حدود العالم نیز آغاز کوههای حمرین را از منطقۀ تکریت دانسته که تا ارمنستان و آذربایجان کشیده شده است (ص 361)، و یاقوت به سبب طول زیاد این رشته‌کوهها، می‌نویسد که شاید حمرین بر جهان محیط باشد (همانجا). 
در عراق پرجمعیت‌ترین شهرهای دشت دیاله مانند بعقوبه و مندلی، در حوالی کوههای حمرین جای دارند (رکلو، IX/ 437). تنها منطقۀ پرجمعیت میان بغداد و موصل هم در ناحیۀ تلاقی حمرین و دجله قرار دارد. در این ناحیه چشمه‌های سیاه نفت از عمق رودخانه فوران می‌کند (نک‍ : همو، IX/ 433-434). اصطخری نیز وجود چشمه‌های قیر و نفت را در سدۀ 4 ق/ 10 م تأیید کرده است (همانجا). 
ادریسی (2/ 664) و ابوالفدا (ص 287) از وجود نهرهایی سخن می‌گویند که از کوههای حمرین در ناحیۀ اربیل آغاز می‌شود و پس از به هم پیوستن، به دجله می‌ریزند. اکتشافات خاورشناسان اروپایی در سده‌های اخیر، وجود جریان آبهای گوگردی و قیری از حمرین به دجله در حدود الفتاح عراق را به ثبت رسانده است (هرتسفلد، 219). 

مآخذ

ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1938 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ احتسابیان، احمد، جغرافیای ایران مخصوص مدارس نظام، تهران، 1318 ش؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق/ 1989 م؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ حدود العالم، به کوشش و. مینورسکی، کابل، 1342 ش؛ حمیده، عبدالرحمان، جغرافیة الوطن العربی، دمشق، 1410 ق/ 1990 م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

EI2; Herzfeld, E. and F. Sarre, Archäologische Reise im Euphrat und Tigris-Gebiet, Berlin, 1911; Le Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966; Polybius, The Histories, tr. W. R. Paton, London, 1972; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884. 
محمداحسان مصحفی