حل و عقد

حَلّ و عَقْد، نام دو صنعت از صنایع بدیعی لفظی با کارکردی متفاوت و معانی‌ای در برابر یکدیگر. 
الف ـ حل در لغت به معنای گشودن و وا کردن (ابن‌منظور، ذیل ماده‌)، و در اصطلاح ادب آن است که نظمی را به صورت نثر درآورند (تهانوی، 1/ 347؛ کاشفی، 148؛ مازندرانی، 388؛ آهنی، 273؛ علوی، 1/ 753). علمای بلاغت حلّی را مطبوع و مستحسن می‌دانند که اولاً در حسن ترکیب کلمات، کمتر از نظم نباشد، ثانیاً هر لفظ به درستی در جایگاه خود قرار گیرد و کلام فارغ از پریشانی باشد (تفتازانی، المطول، 475؛ خطیب، 435؛ سیوطی، 171؛ بابرتی، 706؛ احمدنگری، 2/ 64؛ طیبی، 430؛ حسینی، 283؛ فندرسکی، 194). برخی از اهل ادب از آن به «تحلیل اشعار» نیز تعبیر کرده‌اند (بهار، 2/ 410؛ شمیسا، 100). این صنعت در میان آثار منثور قدما ازجمله در راحةالصدور راوندی به وفور دیده می‌شود؛ برای نمونه، عبارات «تو آن شاهی که آئینۀ روی ظفر خنجرتست و رونق سلطنت از تیغ دین‌پرور تست» (ص 23-24) که تحلیل ابیاتی از مجیرالدین بیلقانی است: خسروی کاینۀ روی فلک خنجر اوست/ رونق سلطنت از تیغ ظفر پیکر اوست (ص 363؛ نیز نک‍ : بهار، 2/ 410-411). 
با آنکه علمای بلاغت عموماً و از جمله تفتازانی (همان، 462)، خطیب قزوینی (ص 411، 433)، سیوطی (ص 165)، احمدنگری (همانجا)، بابرتی (ص 687)، هاشمی (ص 412، 418) و آق اولی (ص 226) حل را ذیل ملحقات سرقات شعری آورده‌اند، اگر به وجه اقتباس یا برای ترجمه و شرح و تفسیر باشد، از محاسن صنایع بدیعی و پسندیده است (هدایت، 222؛ همایی، 2/ 372-373). کاشفی سبزواری (همانجا) و صاحب ابدع البدایع (نک‍ : گرکانی، 243)، حل را جزء صنایع بدیعی نمی‌شمارند. 
ب ـ عقد، در لغت به معنای بستن و در اصطلاح ادب آن است که آیه یا حدیثی و یا سخنی از امثال و حکم را که حاوی نکته‌ای و یا لطیفه‌ای باشد، به رشتۀ نظم درآورند (تفتازانی، شرح ... ، 1/ 240؛ خطیب، 433-435؛ بابرتی، 705؛ کاشفی، همانجا؛ حسینی، 282؛ فندرسکی، آق اولی، آهنی، علوی، همانجاها؛ گرکانی، 307؛ لغت‌نامه ... ). چنان‌که مولانا جلال‌الدین بلخی حدیث معروف «اعقلها و توکّل» را بدین صورت منظوم ساخته است: گفت پیغمبر به آواز بلند/ با توکل زانوی اشتر ببند (دفتر اول، بیت 913). 
اهل ادب و بلاغت، کمال هنر و فضیلت این صفت را موقوف به رعایت این شرایط دانسته‌اند: 1. عقد بر طریق اقتباس و در نتیجه در مظانّ شائبۀ انتحال نباشد. 2. هرگاه سخن اصلی، آیه و یا حدیثی باشد، به آیه یا حدیث بودن آن اشاره شود. 3. با دگرگون ساختن ساختار اصلی سخن و کاستن یا افزودن کلمات، آن‌را با وزن و قافیه منطبق سازند. 4. تمام یا اکثر الفاظ را به نظم درآورند تا نکته‌ای و لطیفه‌ای از دست نرود (تهانوی، 2/ 903؛ تفتازانی، کاشفی، همانجاها؛ حسینی، 282-283؛ هاشمی، 418؛ گرکانی، 307- 308؛ همایی، 2/ 371-372). 

مآخذ

آق اولی، عبدالحسین، درر الادب، شیراز، 1340 ش؛ آهنی، غلامحسین، معانی و بیان، تهران، 1360 ش؛ ابن‌منظور، لسان؛ احمدنگری، عبدالنبی، جامع العلوم، به‌کوشش قطب‌الدین محمود، حیدرآباد دکن، 1405 ق؛ بابرتی، محمد، شرح التلخیص، به‌کوشش محمدمصطفى رمضان، طرابلس، 1983 م؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1337 ش؛ تفتازانی، مسعود، شرح المختصر، قم، انتشارات نجفی؛ همو، المطول، قم، مکتبة الداوری؛ تهانوی، محمداعلى، کشاف اصطلاحات الفنون، به‌کوشش محمد وجیه و دیگران، کلکته، 1862 م؛ حسینی نیشابوری، عطاءالله، بدایع الصنایع، به‌کوشش رحیم مسلمانیان قبادیانی، تهران، 1384 ش؛ خطیب قزوینی، محمد، الایضاح، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمداقبال، تهران، 1333 ش؛ سیوطی، عبدالرحمان، شرح عقود الجمان، به‌کوشش احمد دمنهوری، قاهره، 1358 ق؛ شمیسا، سیروس، سبک‌شناسی نثر، تهران، 1383 ش؛ طیبی، حسین، التبیان، به‌کوشش هادی عطیه، بغداد، 1407 ق؛ علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، 1372 ش؛ فندرسکی، ابوطالب، رسالۀ بدیع، به‌کوشش مریم روضاتیان، تهران، 1381 ش؛ کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به‌کوشش جلال‌الدین کزازی، تهران، 1369 ش؛ گرکانی، محمدحسین، ابدع البدایع، تهران، 1328 ق؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مازندرانی، محمدهادی، انوار البلاغه، به‌کوشش محمدعلی غلامی‌نـژاد، تهـران، 1376 ش؛ مجیرالدین بیلقانی، دیـوان، بـه کـوشش محمد آبادی، تبریز، 1358 ش؛ مولوی، مثنوی معنوی، به‌کوشش قوام‌الدین خرمشاهی، تهران، 1375 ش؛ هاشمی، احمد، جواهر البلاغه فی المعانی و البیان و البدیع، قاهره، 1960 م؛ هدایت، رضاقلی، مدارج البلاغة، شیراز، 1355 ش؛ همایی، جلال‌الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، 1371 ش. 

عبدالله مسعودی آرانی