حکیم، مسجد

حَکیم، مَسْجِد، اثری از دورۀ صفوی در اصفهان که از نظر ساختار معماری، کتیبه‌های بنّایی و ویژگیهای دیگری از این دست، اهمیت دارد.
مسجد حکیم در سمت شرقی خیابان حکیم در نزدیکی بازارچۀ ‌نو و انتهای بازار رنگرزان واقع شده است. این بنا در گذشته یکی از 3 مسجد بزرگ و مهم شهر اصفهان محسوب می‌شده (اصفهانی، 64؛ جابری انصاری، 129)، و از آن به‌عنوان آخرین مسجد مهم دوران صفوی (905- 1148 ق/ 1502-1736 م) که در اصفهان ساخته شده است، یاد کرده‌اند (شاردن، 90). 
این مسجد بر جای مسجدی ساخته شده است که در روزگار دیلمیان صاحب بن عبّاد وزیر بر پا ساخته بود (گدار، 152؛ نیز نک‍ : جابری انصاری، 16). از آن مسجد قدیمی در کتاب مافروخی اصفهانی (د 485 ق/ 1092 م) با نام مسجد جامع صغیر معروف به جورجیر یاد شده است. در مقایسه با مسجد جمعۀ کبیر (جامع عتیق اصفهان)، جامع صغیر کوچک‌تر، ولی زیباتر و مستحکم‌تر بوده است. همچنین در آن مجالس درس و بحث فقها، ادبا، قراء، شعرا و صوفیان برگزار می‌شده است. این مسجد منار رفیعی داشته که از شگفتیهای آن دوره محسوب می‌شده است (نک‍ : مافروخی، 85؛ مقدسی، 389). امروزه تنها قسمت باز مانده از مسجد پیشین (جورجیر) سردر ورودی آن است که در 1318 ش/ 1939 م بخشی از دیوار آن آشکار شد و در 1335 ش/ 1955 م ادارۀ باستان‌شناسی آن را از زیر قشر ستبر کاه‌گل خارج گردانید (نیکزاد، 183؛ هنرفر، 41، حاشیۀ 2). 

نام‌گذاری این مسجد به جورجیر به‌سبب واقع شدن آن در محله‌ای به همین نام بود. از طرفی مسجد جورجیر در انتهای بازار رنگرزان قرار داشته، از این‌رو به جامع رنگرزان نیز معروف بوده است (هنرفر، 612؛ کیانی، 107). برخی از محققان جامع رنگرزان را جدای از جامع جورجیر دانسته و معتقدند که آن مسجد در سدۀ 3 ق/ 9 م بر پا بوده و سپس مسجد جورجیر (قرن 4 ق/ 10 م) برجای آن ساخته شده است (نک‍ : مهدوی، 66-67). این مسجد دیلمی مدتها پیش از ساخت مسجد حکیم از میان رفته بود و از جای آن برای گورستان استفاده می‌شد (شاردن، همانجا)؛ حتى پس از ساخت مسجد صفوی (حکیم) نیز محدودۀ جنوبی و شمالی آن همچنان به‌عنوان گورستان مورد استفاده قرار می‌گرفت (ماهرالنقش، 45؛ تحقیقات ... ). 
مسجد حکیم توسط «حکیم داوود» ملقب به «تقرب‌خان» ساخته شده که بر‌اساس نوشتۀ شاردن، حکیم‌باشی شاه صفی اول (همانجا)، و به گفتۀ شیندلر، مشاور پزشکی شاه‌عباس دوم بوده است (گدار، 153). به گفتۀ شاردن وی بر اثر بی‌مهری پادشاه ناچار به هند گریخت، در آنجا کار او بالا گرفت و پس از مدتی ــ به هر دلیل ــ اموالی به اصفهان فرستاد و دستور ساخت مسجد را داد (همانجا؛ نیز نک‍ : اصفهانی، 64). گفته‌اند که حکیم داوود در هنگام ساخت این مسجد بر جلب رضایت کارگران تأکید داشت (جابری انصاری، 129-130). وی احتمالاً به ایران بازنگشت و سرانجام در هند جان سپرد (شاردن، همانجا). 
چنان‌که از بررسی چندین کتیبۀ این مسجد برمی‌آید، ساختمان مسجد در 1067 ق/ 1657 م (دوران شاه‌عباس دوم صفوی) شروع شده و در 1085 ق/ 1674 م (زمان شاه‌سلیمان صفوی) به پایان رسیده است (هنرفر، 41، 614، حاشیه).
 
پیرامون مسجد حکیم آثار معماری قابل توجهی وجود دارد که از جملۀ آنها ست: مسجدی کوچک از عهد شاه عباس اول صفوی که در فاصلۀ چند متری سردر جورجیر واقع، و به مسجد جوجه یا جوجی (تحریف شدۀ واژۀ جورجیر) معروف شده است (همو، 620-621). مقبرۀ معروف به سادات مسجد حکیم واقع در روبه‌روی سردر جورجیر مدفن یکی از علمای عهد نادرشاه افشار است (مهدوی، 238)؛ و مقبرۀ حاجی محمدابراهیم کلباسی از علما و فقهای قرن 12-13 ق/ 18- 19 م، و اولاد وی روبه‌روی ورودی شرقی مسجد قرار گرفته است (جزی، 155-161).

ورودیها

مسجد حکیم دارای 4 ورودی است که دو ورودی در سمت شمال، یکی در گوشۀ جنوب‌غربی و دیگری در ضلع شرقی مسجد قرار گرفته است. یکی از سردرهای شمالی مسجد همان سردر جورجیر است که آراسته به تزیین آجرکاری زیبایی است و با نمونه‌های آل‌بویه، به‌ویژه آثار به‌دست آمده درمسجد جامع اصفهان و مسجد جامع نائین قابل مقایسه است. در این سردر قسمتهایی از دو کتیبۀ کوفی ساده بدین شرح باقی مانده است: «بسم الله الرحمن الرحیم شهد الله انه لا الٰه الا هو و الملائکة و اولوالعلم قائماً بالقسط لا الٰه الا هو العزیز الحکیم»، «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه القدرة للٰه العظمة للٰه سبحان اللٰه الحمد للٰه» (بلر،52؛ هنرفر، 41-43). 

 ورودی شمالی دیگر مسجد حکیم در شرق این سردر (جورجیر) واقع شده و با استفاده از مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری معلقی و هفت‌رنگ، کتیبه‌های معلقی، ثلث و نستعلیق تزیین شده است. کتیبه‌های معلقی شامل عبارات «الحکم للٰه»، «الحمدللٰه»، «عجلوا بالصلوة قبل الفوت»، «عجلوا بالتوبة قبل الفوت»، «محمد»، «بسم اللٰه نصر من اللٰه و فتح قریب»، «لا الٰه الا اللٰه الملک الحق المبین»، «الملک للٰه»، «قال نبی علیه السلام انا مدینة العلم و علی بابها»، و اسامی 14 معصوم (ع) و سورۀ اخلاص است (ماهرالنقش، 51-54؛ تحقیقات). تنها کتیبۀ ثلث سردر شمالی حاکی از آن است که مسجد در دورۀ سلطنت شاه عباس دوم به دستور حکیم داوود بنا شده است. این کتیبه به خط محمدرضا امامی و مورخ 1073 ق/ 1663 م است (گدار، همانجا؛ هنرفر، 614).
 در طرفین سردر شمالی در دو لوحۀ کوچک، به خط نستعلیق سازندۀ سردر معرفی شده است: «عمل فقیر محمدعلی ابن استاد علی بیک بناء اصفهانی» (همانجا)؛ نام این استاد بار دیگر در ایوان بزرگ غربی مسجد آمده است و به نظر می‌رسد که استادکار اصلی بنا وی بوده باشد. سردر شرقی مسجد نیز با قطاربندی، کاشی‌کاری معلقی و هفت‌رنگ و کتیبه‌هایی تزیین شده است. اشعاری به خط نستعلیق سفید بر زمینۀ کاشی لاجوردی معرف بانی ساختمان «حکیم داوود»، و سال شروع ساختمان مسجد در زمان شاه عباس دوم (1067 ق/ 1657 م) است (همو، 613-614). کتیبۀ این سر‌در ــ به تاریخ 1323 ش/ 1344 م ــ حاکی از تعمیرات مسجد در این زمان است. 
کتیبه‌های معلقی سردر شرقی شامل «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه علی ولی اللٰه»، «لا الٰه الا اللٰه اللٰه محمد علی یا احکم الحاکمین»، «یا کبیر من کل کبیر»، «یا الطلق من کل طلق»، «یا اکمل من کل حکیم»، «یا ستار یا غفار»، «یاکریم من کل کریم»، «یا عظیم من کل عظیم»، «یا اعلم من کل علیم یا راحم من کل رحیم» است (ماهرالنقش، 58-61). 
سردر غربی نسبت به دیگر ورودیها ساده‌تر است و تزیینات آن به مقرنس‌کاریهای گچی محدود می‌شود. تنها کتیبۀ آن به خط معلقی شامل عبارت «لا الٰه الا اللٰه محمد رسول اللٰه علی ولی اللٰه» است (همو، 62).

فضای داخلی

مسجد دارای یک صحن بزرگ و دو صحن کوچک در گوشۀ شمال‌غربی و جنوب‌شرقی است. صحن کوچک شمال غربی به دو حیاط تقسیم می‌شود که حیاط بزرگ‌تر به ورودی مردانۀ شبستان زمستانی، و حیاط کوچک‌تر به ورودی زنانۀ شبستان زمستانی و وضوخانه راه دارد. فضای مرکزی وضوخانه با گنبدی آراسته به کاربندیهای زیبای آجری پوشش یافته است (همو، 40، 45، 78-80). 
صحن اصلی مستطیل‌شکل مسجد در آغاز آجرفرش بوده و از حدود 150 سال پیش سنگ‌فرش شده است (همو، 49؛ اصفهانی، 64). در مرکز این صحن یک حوض سنگی، و طرفین حوض دو مهتابی قرار دارد (همانجا). در ضلع غربی مسجد مهتابی دیگری بر بام شبستان زمستانی دیده می‌شود که با توجه به بررسیهای صورت گرفته، هم‌زمان با ساختمان مسجد در دورۀ صفوی است (ماهرالنقش، 80). 

ایوان بزرگ در مرکز اضلاع صحن، و ایوانهای کوچک‌تر در دو طبقۀ طرفین آنها قرار گرفته‌اند. در عین حال در طرفین دو ایوان بزرگ شمالی و جنوبی، دو ایوان عریض (نسبت به دیگر ایوانهای کوچک) وجود دارد. در انتهای یکی از آنها که در سمت غربی ایوان بزرگ شمالی قرار گرفته، شبستانی وجود دارد. این شبستان در گذشته به غسالخانه‌ای راه داشته و محل برگزاری نماز میت بوده است. نمای ایوانهای پیرامون صحن با کاشی‌کاری معلقی وخطوط بنایی تزیین شده و معقل‌کاریهای آن از نمونه‌های کم‌نظیر و شاخص دورۀ صفوی محسوب می‌شود. در مقایسه با مساجد دیگر شاخص دورۀ صفوی در این بنا از کاشی‌کاری هفت‌رنگ و معرق کمتر استفاده شده است (همو، 45؛ تحقیقات).
ایوان بزرگ جنوبی برخلاف 3 ایوان بزرگ دیگر که پوشش طاق آهنگ دارند، با کنه‌پوش پوشش گردیده و با استفاده از رسمی‌بندی، مقرنس‌کاری وخطوط معلقی به طرز زیبایی تزیین شده است. نمای خارجی ایوان شامل نمای جناغی داخل قاب مستطیل شکل است و در اسپرهای عمودی آن نغولهای تزیینی مربع و مستطیلِ معقل‌کاری شده، به کار برده شده است. کتیبه‌های ایوان به دو دسته تقسیم می‌شود: خطوط بنایی که شامل اسماء مقدس، اسماء اللٰه، سورۀ اخلاص، دیگر عبارات مذهبی و احادیث است، و دیگری کتیبه‌هایی به خط ثلث در‌بردارندۀ آیة‌الکرسی به خط محمدرضا امامی و مورخ 1071 ق است (ماهرالنقش، 111-116؛ هنرفر، 615-616؛ گدار، 154؛ تحقیقات). 
نمای خارجی ایوان بزرگ شمالی شبیه ایوان جنوبی است و از دیدگاه تزیین و معماری مجموعه‌ای زیبا و هماهنگ را تشکیل می‌دهد (ماهرالنقش، 98). کتیبه‌های این ایوان نیز به دو دستۀ معلقی و ثلث تقسیم می‌شود؛ کتیبه‌های معلقی شامل اسماء مقدس، اسماء الله، احادیث و چند بیت شعر، و خطوط ثلث دربردارندۀ سوره‌های دهر، اخلاص و شمس، به خط محمدرضا امامی مورخ 1070 و 1071ق است (هنرفر، 618؛ ماهرالنقش، 94-96). 
ایوانهای بزرگ شرقی و غربی از دو ایوان قبلی کوچک‌تر و از تزیینات کمتری برخوردارند. کتیبه‌های آنها شامل خطوط معلقی و ثلث است؛ کتیبه‌های ثلث به خط محمدرضا امامی دربردارندۀ سوره‌های تکویر، انفطار و نصر مورخ 1073 ق است (همو، 102- 108؛ هنرفر، 618- 619؛ تحقیقات). کاربرد کاشی معرق در پنجرۀ پشتی ایوان غربی از نمونه‌های معدود استفادۀ گسترده از کاشی معرق در این مسجد است. نمونه‌های دیگر به شکل بسیار محدود در سردر شمالی، ایوان بزرگ جنوبی و گنبدخانه به کار رفته است. 
در این مسجد حجره‌های متعددی وجود دارد که بیشتر در فضای پشتی ایوانها واقع شده و جهت اقامت طلاب علوم دینی کاربری داشته‌اند. بر این اساس شاید بتوان مسجد حکیم را نمونۀ گویایی از بنای نوع مسجد ـ مدرسه دانست (تحقیقات). 

شبستانها

مسجد حکیم دو شبستان دارد: یکی شبستان جنوبی، ودیگری دارالشتاء یا شبستان زمستانی که در ضلع غربی مسجد واقع شده است. شبستان جنوبی از گنبدخانه‌ای در مرکز، و دو شبستان ستون‌دار طرفین تشکیل شده است. ابعاد گنبدخانه 5/ 11×5/ 11 متر است. ازاره‌های آن به ارتفاع 30/ 1 متر با آجر و کاشی تزیین شده، و سراسر فضای داخلی آن را کاشی‌کاری و کتیبه‌های معلقی شامل اسماء الله و اسماء مقدس پوشش داده است (ماهرالنقش، 67-70). کتیبه‌ای به قلم ثلث به خط محمدرضا امامی فضای کمربندی زیر گنبد را احاطه کرده که دربردارندۀ سورۀ جمعه، و تاریخ 1069 ق است (گدار، 153؛ هنرفر، 616). ابعاد شبستانهای ستون‌دار کناری هر یک 70/ 7×22 متر است، و با کتیبه‌های متعدد معلقی تزیین شده است (ماهرالنقش، 72-74).
در شبستانها محرابهایی وجود دارد که بزرگ‌ترین آنها محراب زیر گنبدخانه است. این محراب با استفاده از مقرنس‌کاری، کتیبه‌های کاشی معلقی شامل اسماء مقدس و سورۀ اخلاص، کتیبه‌های نستعلیق در بردارندۀ اسماء مقدس و میزان محدودی کاشی معرق تزیین شده است (همو، 81-82). دو کتیبۀ ثلث به خط محمدرضا امامی شامل سورۀ اسراء و آیۀ 144 سورۀ بقره، و تاریخ 1071 ق، حاشیه ومرکز محراب را تزیین می‌کند (گدار، 153-154؛ هنرفر، همانجا؛ تحقیقات). 
دو محراب دیگر با کاشی تزیین شده و در مقایسه با محراب گنبدخانه از تزیینات ساده‌تری برخوردارند. محراب شرقی دارای کتیبه‌های ثلث و نستعلیق به خط محمدرضا امامی است. این کتیبه‌ها دربردارندۀ صلوات بر 14 معصوم (ع) و تاریخ 1069 ق است (ماهرالنقش، 85، 88- 89). کتیبه‌های معلقی و کتیبه‌ای ثلث به خط محمدباقر شیرازی شامل آیۀ 55 سورۀ مائده مورخ 1254 ق، محراب غربی را تزیین می‌کند (هنرفر، 617- 618؛ ماهرالنقش، 90). 
شبستان ستون‌دار زمستانی به عمق 90 سانتی‌متر از کف اصلی ساخته شده و از 4 ناو عمودی تشکیل شده است (نک‍ : همو، 78، نیز نقشۀ ص 79). یکی از راهه‌ها که عریض‌تر است، به مردان و 3 راهۀ دیگر به بانوان اختصاص دارد. تنها محراب این شبستان به طور کامل با کاشی‌کاری و کتیبه‌های معلقی و ثلث تزیین شده است (همو، 91؛ تحقیقات). 
در مسجد حکیم کتیبه‌هایی به تاریخ 1254 و 1378 ق و 1323 ش، و جز آنها وجود دارد که نشان‌دهندۀ تعمیرات بنا در دورانهای پس از صفوی است (رفیعی، 605؛ هنرفر، 618؛ ماهرالنقش، 101). 
این مسجد موقوفات متعددی داشته است که از جملۀ آنها می‌توان به مغازه‌هایی در اطراف مسجد، چند باب مغازه در بازار اصفهان و اراضی کشاورزی در روستاهای نائین اشاره کرد (همو، 26). دو سنگاب وقفی داخل مسجد وجود دارد که یکی بدون تاریخ است و از بزرگ‌ترین سنگابهای اصفهان محسوب می‌شود و دیگری مورخ 1214ق است (دادمهر، 130).
اگرچه مسجد حکیم به سبک چهار ایوانی شیوۀ رایج مسجدسازی ایران دورۀ صفوی ساخته شده، با این همه، تنوعاتی در آن لحاظ شده که نوعی پویایی خاص بدین سبک بخشیده است؛ ساخت دو ایوان عریض طرفین ایوانهای بزرگ شمالی و جنوبی از جملۀ این موارد است؛ البته این ویژگی پیش‌تر در مسجد جامع عباسی به کار رفته بود. مورد دیگر که خاص این مسجد است، ساخت رواقهای باز درطبقۀ دوم اضلاع شرقی و غربی صحن است، که افزون بر یکنواختی و هماهنگی فضاهای اطراف صحن، جذابیت و تأثیر بصری فضای داخلی مسجد را دوچندان کرده است.
مسجد حکیم در 22/ 9/ 1313 ش به شمارۀ 223 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است ( آثار ... ، 70). 

مآخذ

آثار ثبت شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، به کوشش ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، تهران،1384 ش؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، لیدن، 1934 م؛ اصفهانی، محمدمهدی، نصف جهان فی تعریف اصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1368 ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان، به کوشش جمشید مظاهری، اصفهان، 1378 ش؛ جزی، عبدالکریم، رجال اصفهان، به کوشش مصلح الدین مهدوی، 1328 ش؛ دادمهر، منصور، سقاخانه‌ها و سنگابهای اصفهان، اصفهان، 1378 ش؛ رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، 1353 ش؛ شاردن، ژان، سفرنامه (قسمت شهر اصفهان)، ترجمۀ حسین عریضی، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، مساجد اصفهان (دفتر دوم)، به کوشش کامبیز حاجی قاسمی، تهران، 1375 ش؛ کیانی، محمدیوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی، تهران، 1374 ش؛ مافروخی، مفضل، محاسن اصفهان، ترجمۀ حسین آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان، 1385 ش؛ ماهرالنقش، محمود، معماری مسجد حکیم، تهران، 1376 ش؛ مسجد جامع حکیم، به کوشش هدایت‌الله گلزاد، بروشور ادارۀ کل میراث فرهنگی استان اصفهان، اصفهان، 1380 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران، 1361 ش؛ مهدوی، مصلح الدین، مزارات اصفهان، به کوشش اصغر منتظر القائم، اصفهان، 1382 ش؛ نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچۀ ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1350 ش؛ نیز: 

Blair, S. H. S., The Monumental Inscription from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden, 1992; Godard, A., «Masdjid-é Ḥakīm», Athār-é -Īrān, Haarlem, 1937, vol. II(1).
عباسعلی احمدی