حکمت، روزنامه

حِکْمَت، روزْنامه، نشریه‌ای که در 28 صفر 1310 (30 شهریور 1271 ش/ 21 سپتامبر 1892 م)، به عنوان نخستین روزنامۀ فارسی جهان عرب‌زبان در قاهره منتشر شد و با وقفه‎هایی دراز، انتشارش تا اول جمادی‌الآخر 1329 ق/ 30 مۀ 1911 م (شم‍ 12، س 19) ادامه یافت. گفتنی است که تاریخهای به دست داده شده در برخی از منابع نادرست است (نک‍ : کهن، 1/ 166؛ تربیت، 409؛ رابینو، 30). این روزنامۀ مجله‌مانند، با کاهش قطع و افزایش صفحه‎ها، از سال سیزدهم، با عنوان «مجله» انتشار یافت؛ محتوای متنوعش نیز چنین اجازه‎ای را به آن می‎داد.

ناشر حکمت

ناشر روزنامۀ حکمت، میرزا محمدمهدی تبریزی (تبـریـز، 1253 ق/ 1837 م ـ قاهـره، 4 محرم 1333 / 22 نوامبر 1914 م)، در خاندانی روحانی نشو و نما یافت. وی در زادگاه خود درس خواند و سپس در استانبول پزشکی آموخت و همان‎جا، با روزنامۀ اختر نیز همکاری می‎کرد. در 1309 ق/ 1892 م به قاهره رفت و نزدیک 60 سال از زندگی 80 سالۀ خود را در آن شهر سپری کرد (آرین‎پور، 1/ 251؛ نفیسی، 220-222).
در سرلوحۀ روزنامۀ حکمت، به ترتیب تاریخ از او به این گونه‎ها یاد شده است: میرزا محمدمهدی بک دکتر تبریزی؛ میرزا محمدمهدی بک، دبیر و مدیر روزنامۀ حکمت؛ مدیر و منشی مجلۀ میرزا محمدمهدی خان رئیس الحکماء؛ و سرانجام، با لقب زعیم‎الدوله. بایستۀ یادآوری است که بسیاری از منابع، نام ناشر حکمت را «میرزا مهدی تبریزی» نوشته‌اند و گاه، سرگذشتش را با صاحب همین نام که در استامبول اختر را منتشر می‎ساخت، درهم آمیخته‎اند (نک‍ : پروین، 1/ 322-323).
در شعبان 1317/ دسامبر 1899، دکتر محمدمهدی خان از قاهره به استانبول رفت و در آنجا به حضور مظفرالدین شاه که از اروپا باز می‎گشت، بار یافت. شاه در این دیدار، وی را به «خان» و «رئیس‎الحکماء» ملقب ساخت و به او اجازۀ استفاده از نشان شیر و خورشید را داد ( ایران، 4؛ نیز نک‍ : پروین، همانجا). وی در سفر به وطن نیز باز به حضور مظفرالدین‎شاه پذیرفته شد و شاه و اتابک برایش لقب «زعیم‎الدوله»، و 300 تومان مستمری سالانه مقرر کردند ( ایران، همانجا؛ کسروی، 1/ 41)، ولی به نوشتۀ کسروی و ــ گـواهی محتـوای حکمـت ــ «اینها او را از راه نبرده است» (همانجا).
دکتر محمدمهدی خان تبریزی مورد احترام دانشمندان عرب بود (عقاد، 19)، و مقاله‎هایی ازجمله در مجلۀ نامدار الهلال (چ قاهره) دربارۀ ایران می‎نوشت؛ هم‌عصران ایرانی‎اش نیز وی را ستوده‎اند. از مدیر حکمت، سروده‎های پرشور میهنی و چندکتاب تألیفی برجا مانده که مهم‌ترینشان، مفتاح باب الابواب در تاریخ بابیه است (قزوینی، 89- 91؛ بامداد، 4/ 6؛ سرداری‎نیا، 1/ 40).
زعیم‎الدوله دستیار و همکاری نداشت و آن‎گونه که خود نوشته است: «یک‎تنه کار ده تنه» می‎کرد (نک‍ : حکمت، 1316 ق، س 7، شم‍ 246، ص 5). در سال هشتم، آگهی استخدامی با عنوان «اعلان از ادارۀ حکمت»، در این روزنامه به‌چاپ رسید (1317 ق، س 8، شم‍ 5، ص 16)؛ ولی کسی را با عنوان دستیار و یا عنوان دیگری که با محمدمهدی تبریزی همکاری نزدیک کرده باشد، نمی‎شناسیم؛ همکاران دورتر، مخبران حکمت در شهرهای مختلف، از بمبئی گرفته تا دمشق ــ حتى «مخبر سیار در دریای پارس» ــ بودند و نام آنها ذکر نمی‎شد (پروین، 2/ 460).
کوتاه سخن آنکه نوشتارهای حکمت با استثناهای بسیار اندک، بی‎امضا ست. از آن استثناها، مقاله‎ای بلند از حسن تقی‎زاده است که در 3 شمارۀ پی در پی، در 1323 ق/ 1905 م به چاپ رسیده است. عنوان مقاله «تحقیق حالات کنونی ایران یا محاکمات تاریخی این کشور» است، و ایرج افشار آن را در مقالات تقی‎زاده (4/ 3-4) چاپ کرده است.

تاریخچه

انتشار روزنامۀ حکمت تا سال هشتم (1317 ق/ 1899 م) هفتگی بود؛ گرچه برخی از منابع به نشر هفتگی‎اش اشاره نکرده‎اند (براون، 78-79). روزنامه از آن سال تا سال سیزدهم (1323 ق/ 1905 م)، 3 شماره در ماه انتشار می‎یافت و آن‌گاه به صورت نشریه‎ای 15روزه درآمد؛ اما همواره دورۀ نشر منظمش کوتاه بود؛ در آخرین سال پادشاهی ناصرالدین‎شاه (1313 ق/ 1895 م)، به‌سبب بیماری ناشر، از انتشار باز ایستاد و در 1316 ق، پس از نزدیک به 4 سال خاموشی، دوباره منتشر شد (مفتاح ... ، شم‍ 1، س 2؛ نک‍ : پروین، 2/ 459)؛ پس از آن نیز به سببهای گوناگون، وقفه‎هایی در نشر حکمت پیش آمد. 
از مهم‌ترین آن وقفه‎ها، 3 ماهی است که شمارۀ 19 سال هشتم (20 رجب 1317) را از شمارۀ بیستم جدا می‎سازد. در شمارۀ 20 (20 شوال 1317)، سبب انتشار نیافتن روزنامه، «موانع صحّیه» ذکر شده است. در 1319 ق، دکتر محمدمهدی تبریزی به ایران سفر کرد (1333 ق) و به‌گفتۀ صدرهاشمی (2/ 229) در قاهره رخت از جهـان بربست (1333 ق) و حکمت بـرای همیشه تعطیـل شد (نک‍ : پروین، همانجا).

محتوا

تا سال هفتم، حکمت خود را «روزنامۀ سیاسی، اخباری، علمی، طبی، ادبی» معرفی می‎کرد (1316 ق، س 7، شم‍ 246 ، ص 1). پس از آن، محتوایش «سیاست و علوم و طب و فنون و صنایع و اختراعات و اکتشافات و ادبیات» اعلام گردید (1317 ق، س 8، شم‍ 5، ص 1). از سال سیزدهم نیز به ذکر «مجلۀ سیاسی و علمی و ادبی و تجاری» بسنده شد؛ این معرفی مختصرتر هم، گویای محتوای بسیار متنوع آن روزنامه است. 
حکمت در وهلۀ نخست، روزنامه‌ای خبری بود. خبرها کوتاه و گویا هستند و بخشی از آنها، گزارشهایی است که از سوی «مخبران» روزنامه ارسال شده است. بخش دیگر از خبرها و خبرهای تفسیری را ترجمه‌هایی از روزنامه‌ها‎ی ترکی، عربی، روسـی، فـرانسوی و نیـز نقـل قـول از روزنامـه‎های فـارسی ــ همچـون ناصری (چ تبریز)، حبل المتین (چ کلکته)، و اطلاع (چ تهران) ــ تشکیل می‎دهد. در سالهای پسین، مطالبی از خبرگزاریهای رویتر و هاواس نیز در این روزنامه ترجمه می‎شد؛ هر چند در مجموع، غلبه با خبرهای مربوط به ایران بود. خبرهای مربوط به محل انتشار، در سالهای نخست با عنوان «قاهره»، و سپس «مصر» آمده است.
خبرها و آگاهیهای حکمت، مانند بیشتر روزنامه‎های این دوره، از راه‎ نامه‎های خوانندگان نیز تأمین شده است. بسیاری از این گونه نامه‎ها ــ همراه با تفسیر یا اظهارنظر کوتاهی از سوی ناشر ــ به طور کامل به چاپ می‎رسیدند. به رسم آن روزگار، در بیشتر شماره‎ها، تفسیر سیاسی رویدادهای جهانی با عنوان کلی «سیاسی» به چاپ می‎رسید و عنوان فرعی نداشت.
در این روزنامه، «اختراعات و اکتشافات» جای مهمی را به خود اختصاص می‎داد و بـه‎ویژه، بـه پزشکی ــ کـه حرفۀ ناشر حکمت بود ــ توجه بسیار می‎شد. روزنامۀ حکمت، همواره گسترش دانشهای تازه و حرفه‎های نو را در ایران تشویق می‎کرد، و آکنده از مهر وطن بود. این گرایش را به‌خصوص در سروده‎ها، اظهارنظرها و تفسیرهای کوتاه پایان خبرها که همگی از میرزا محمدمهدی تبریزی (ناشر روزنامه) است، می‎توان دید. به‌ویژه باید به بحر طویلهای او که با عنوان «فریاد وطن» چاپ می‎شد، اشاره کرد (نک‍ : نفیسی، 225). نوشته‎های وطن‌خواهانۀ وی در ایران هم مورد توجه بود؛ ازجمله، روزنامۀ طنزآمیز آذربایجان (چ تبریز)، قصیده‎ای 59 بیتی از او را که دریغی بر تجزیه‎های ارضی ایران‌زمین است، به چاپ رساند و برای دانش‎آموزانی که آن را از بَر می‌کردند، جایزه‌‌ای در نظر گرفت (ص 7).
به‌سبب نوشته‎های آگاه‎کننده و روشنگر حکمت، به‎ویژه آنچه دربارۀ آزادی و آزادی‎خواهی، و حکومت قانون در این روزنامه به چاپ رسیده است، باید آن را از روزنامه‎هایی دانست که در جریان مشروطه‎خواهی مؤثر افتادند (محیط، 90). افزون بر این، حکمت از اسلام و تشیع هواداری می‎کرد و با مبشران مسیحی به مجادله می‎پرداخت. زعیم‎الدولۀ تبریزی حضور بیگانه را در ایران برنمی‎تافت و نوشته‎ها‎یش نشان می‎دهد که وی نه تنها با دو سیاست استعماری روس و انگلیس سر ستیز دارد، بلکه مخالف رفتارهای سیاسی و نظامی عثمانی نیز به‌شمار می‌رود.
پاکی و درستی نثر حکمت، آن را از دیگر نثرهای روزنامه‌ای فارسی این دوره ممتاز می‎سازد. برخی نوشته‎اند که این روزنامه به پارسی سره می‎پرداخت (نفیسی، همانجا؛ براون، 79)؛ حال آنکه از کاربرد واژه‎های تازی رو برنمی‎تافت، اما ترکیبهای آن زبان را کمتر به کار می‎برد و گاه واژه‎هایی نیز در برابر واژه‎های بیگانه می‎نشاند؛ برای نمونه: «تافت‌خانه» به جای مطبعه (از سال سوم تا سیزدهم)، «برزخ» به جای کانال (1317 ق، س 8، شم‍ 16، ص 7)، و «پیام‎نگار» به جای خبرنگار. این روزنامه از رسم اَعلام‎نویسی قدیم هم دوری می‎جست. ازجمله، به جای فارس «پـارس»، و بـه جای طهران «تهران» می‎نـوشت (نک‍ : 1325 ق، س 16، شم‍ 894، ص 1) که در مورد اخیر، پیشتاز بود. برخی از شماره‎های سالهای اول تا سوم حکمت حاوی مطلبی کوتاه یا شعری به زبان عربی است و هر یک از آنها به مناسبتی در روزنامه چاپ شده است (نک‍ : پروین، 2/ 469).
گفتنی است که تا سال سیزدهم، در سرلوحۀ روزنامه، تاریخ روز انتشار با توجه به گاه‎شماریهای گوناگون می‎آمد.
حکمت که نخستین روزنامۀ فارسی مصر و سراسر جهان عرب‌زبان بود، از سال ششم (1316 ق/ 1898 م) با انتشار ثریا، و دو سال بعد با انتشار پرورش، و در 1322 ق/ 1904 م با ظهور چهره‎نما، و سالی پس از آن با نشر کمال، همکاران هم‌زبانی در محل نشر پیدا کرد و همواره به برکت نیک‌نفسی مدیرش، روابطی دوستانه میان حکمت و دیگر روزنامه‎های فارسی‌زبان آن سامان برقرار بود.

ویژگیها

سرلوحۀ حکمت در 19 سال انتشار نامرتب آن، تغییر چشمگیری نکرد. در سالهای نخست، نام روزنامه نیز حروفی بود و گرداگردش را نقشهای تزیینی فرا می‎گرفت و زیرآن، ترجمۀ نام آن به فرانسوی نوشته می‎شد، سپس، واژۀ حکمت را به خط نستعلیق می‌نوشتند و پایین آن، سال تأسیس را نیز ذکر می‎کردند. از سال هشتم، تنها در سوی راست، نشانی روزنامه و نام گرداننده‎اش به فارسی و فرانسه حروف‌چینی می‎شد، و در سوی چپ، بهای آن به چاپ می‎رسید. تاریخ هر شماره را نیز در میان سرلوحه و متن روزنامه می‎آوردند.
شمارۀ نخست حکمت نام چاپخانه ندارد و سپس، «مطبعة الجامعة» را به‌عنوان محل تولید شناسانده‎اند. دشواریهای چاپ بسیار بود، به‌طوری‌که ناشر در شمارۀ دوم از خوانندگان پوزش خواست. چاپخانۀ حکمت، دست‌کم از سال سوم به بعد، به خود آن روزنامه تعلق داشت و به آن اشاره می‎شد؛ اما این تحول نیز مشکل حروف‌چینی به دست فارسی‎ندانان را حل نکرد (1316 ق، س 7، شم‍ 246).
روزنامه به ندرت، آن هم از سال هشتم به بعد دارای تصویر است. تصویرها بیشتر برای نشان دادن شکلهای علمی همچون میکـربها، نقشه‎های جغرافیایی و نیز عکس بزرگان دنیا بود (نک‍ : 1317 ق، س 8، شم‍ 15، که هر 3 مورد یادشده را دربرداشت). در سالهای آخر، تصویر بیشتری در روزنامه دیده می‎شود و از آن جمله‌ است: تصویر مظفرالدین شاه در شمارۀ 877 روزنامه در یکم ذیقعدۀ 1324، و تصویر محمدعلی شاه در شمارۀ پس از آن؛ گاهی هم به مناسبت، در لابه‌لای مطالب فارسی، حروف لاتین به کار برده می‎شد.
تا سال هفتم، حکمت در 8 صفحۀ سه‌ستونی، با اندازۀ 47 × 34 سانتی‌متر چاپ می‎شد و از آن پس، قطع آن به 5/ 27 × 19 سانتی‌متر، و شمار ستونها به دو کاهش یافت؛ اما در 16 صفحه، یعنی دو برابر صفحات پیشین، به چاپ می‎رسید. اشتراک سالانۀ حکمت در ایران، 40 قران، در روسیه و قفقاز، 10 منات (روبل)، و در دیگر کشورهای جهان، یک لیرۀ استرلینگ بود. از سال هشتم، اشتراک مصر و فرنگستان (یک لیره) و هندوستان (15 روپیه) را افزودند.
حکمت وکیلانی در ایران و برخی از دیگر کشورها داشت؛ ولی از آنجا که بسیاری از آنان کسانی صاحب نام و مقام بوده‎اند، باید وکالتشان را افتخاری انگاشت. درواقع، تنها 4 «وکیل عمومی» تهران، تبریز، رشت و بوشهر با روزنامه پیوند اداری داشته‎اند (1316ق، شم‍ 246، نیز 1317 ق، شم‍ 265).
از شمارگان حکمت ناآگاهیم؛ اما وجود مجموعه‎های متعدد آن در کتابخانه‎های گوناگون و نقل قول و توجه به محتوایش در زمان انتشار، نشانگر بالابودن شمارگان این روزنامه است. مجموعۀ حکمت در 1384 ش تجدید چاپ شده است.

مآخذ

آذربایجان، تبریز، 1325 ق، شم‍ 10؛ آرین‎پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، 1351 ش؛ ایران، تهران، 1319 ق، شم‍ 004‘ 1؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357 ش؛ پروین، ناصرالدین‎، تاریخ روزنامه‎نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‎نویسان، تهران، 1377 ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تبریز، 1359 ش؛ تقی‎زاده، حسن، مقالات، به‎کوشش ایرج افشار، تهران، 1349-1357 ش؛ حکمت، شماره‌های مختلف؛ رابینو، ه‍ . ل.، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است، به‌کوشش فرید قاسمی، تهران، 1373 ش؛ سرداری‎نیا، صمد، تاریخ روزنامه‎ها و مجله‎های آذربایجان، تهران،1360 ش؛ صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ عقاد، عباس، «این دانشمند ایرانی، دور از ایران برای مشروطه می‌کوشید»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1332 ش، شم‍ 71؛ قزوینی، محمد، «وفیات معاصرین»، یادگار، تهران، 1327 ش، س 5، شم‍ 1 و 2؛ کسروی، احمد، تاریخ مشروطۀ ایران، تهران، 1359 ش؛کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1363 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1366 ش؛ مفتاح الظفر، 1316 ق، س 2، شم‍ 1؛ واعظ چرندابی، حاج عباس قلی، «زعیم‎الدولۀ تبریزی»، یغما، تهران، 1336 ش، س 10، شم‍ 2؛ نفیسی، محمود، «روزنامه‎های فارسی منتشر شده در خارج از ایران»، سخن، تهران، 1355 ش، شم‍ 2؛ نیز:

Browne, E. G., The Press and Poetry of Modern Persia, Cambridge, 1914.
ناصرالدین پروین