حسین میرکلنگی

حُسِیْنِ میرْکُلَنْگی، خوش‌نویس قلم نستعلیق و کتابدار امیران شیبانی بخارا در سدۀ 10 ق/ 16 م. زادگاه او، به گفتۀ خودش، شهر نسف است (نک‍ : آثار)، اما شهرتش به بخارایی، به سبب اقامت طولانی و نشو و نما در این شهر بوده است (عالی، 46؛ قاطعی، 54). 
عالی در کتاب خود میرکلنگی را از بهترین شاگردان حافظ فوته‌ای برشمرده، و در جایی دیگر او را شاگرد میرعلی هروی معرفی کرده است (ص 34، 46). برخی او را شاگرد هر دو می‌دانند (بیانی، احوال ... ، 1/ 164). قدرت قلم وی را در استواری، همسنگ با قلم میرعلی هروی دانسته‌اند (عالی، همانجا؛ حبیب، 194، 195؛ بیانی، همانجا). 
از رقمهای او چنین برمی‌آید که وی خوش‌نویس دربار چند تن از شیبانیان در بخارا بوده، و هم‌زمان کتابدارِ کتابخانۀ دربار نیز بوده است (نک‍ : آثار). به نوشتۀ قاطعی (همانجا) و ابوالفضل علامی (1/ 76)، میرکلنگی در دربار اکبر شاه (سل‍ 963-1014 ق/ 1556-1605 م) فعال بوده، و در کتابت نسخۀ مشهور حمزه‌نامه شرکت داشته است. ادعای ابوالفضل علامی مبنی بر اینکه میرکلنگی «از فروغ این دولتِ جاوید [سلطنت اکبر شاه] طراز، نامور» گشته است (همانجا)، مبالغه‌ای بیش نیست، زیرا نسخه‌ای از بوستان سعدی با کتابت عالی به تاریخ 961 ق ــ دو سال پیش از به حکومت رسیدن اکبر شاه ــ به خط حسین میرکلنگی در دست است (نک‍ : آثار) که اوج توانایی او در خوش‌نویسی را نشان می‌دهد (بیانی، همان، 1/ 165). 
از زمان و مکان مرگ میرکلنگی آگاهی‌ای در دست نیست، اما آثار رقم‌دار وی، نشان می‌دهد که تا 991 ق/ 1583 م زنده بوده است (نک‍ : آثار). از شاگردان او می‌توان به محمد ناصر بخاری اشاره کرد که وی نیز در بخارا خوش‌نویس نامداری شد (عالی، 34). رقمهای میرکلنگی در آثارش گوناگون بوده، و گاهی «کاتب الخاقانی» و زمانی «کتابدار سلطانی» امضا می‌کرده است (بیانی، همان، 1/ 164). 

آثـار

1. گلستان سعدی، 942 ق، کتابخانۀ کاخ گلستان، شم‍ 211 (همان، 1/ 164-165؛ آتابای، 637- 638). 2. مثنویات جامی، 950 ق، رقم‌دار، کتابخانۀ چستربیتی، دوبلین (بیانی، همان، 1/ 165). 3. بوستان سعدی، با رقم « ... میرحسین الحسینی الکاتب الکتابدار السلطانی فی بلده بخارا» 961 ق، کتابخانۀ کـاخ گلستـان، شم‍ 197‘2 (آتـابای، 508- 509؛ بیـانی، همـانجـا). 4. یوسف و زلیخای جامی، 966 ق، با رقم « ... میر حسین الحسینی المشتهر به میـرکـلنـگی النسفی ... »، همـان کتـابخـانه، شم‍ 477 (آتابای، 271-272؛ بیانی، همانجا). 5. دیوان حافظ، رقم‌دار، 978 ق، دانشگاه حیدرآباد (همان، 1/ 165). 6. تحفة الاحرار جامی، با رقم «میرحسین المشهور به میرکلنگی»، 983 ق، در مجموعۀ دموت (همان، 1/ 166؛ حبیبی، 440). 7. لوایح جامی، رقم‌دار، 991 ق، مجموعۀ نسخه‌های خطی شرقی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان، شم‍ 920‘4 («مجموعه ... »، VI/ 506-507). 8. کلیات اشعار عبیدالله خان، با رقم «میرحسین الحسینی المشهور به میرکلنگی الکاتب»، 991 ق، در همان مجموعه، شم‍ 349‘1 (همان، II/ 244-248). 9. صد سؤال عربی، رقم‌دار، بدون تاریخ، در همان مجموعه، شم‍ 060‘4 (همان، V/ 356-359). 10. تحفة الاحرار، با رقم «میر حسین الحسینی الکاتب المشهور به میرکلنگی ... »، کتابخانۀ عمومی سن پترزبورگ (دورن، شم‍ 425؛ بیانی، همان، 1/ 165؛ «نمونه‌ها ... »، شم‍ 24). 
از دیگر آثار او ست: قطعه‌ای از غزلیات حافظ، با رقم «میرحسین»، 954 ق، مجموعۀ بیانی (بیانی، مجموعه، 186)؛ قطعه‌ای در مرقع امیر غیب‌بیک، رقم‌دار، 954 ق، کتابخانۀ خزینۀ اوقاف استانبول (همو، احوال، 1/ 166)؛ و یک قطعه با رقم «فقیر میرحسین الحسینی النسفی ... »، کتابخانۀ آستان قدس (همانجا). 

مآخذ

آتابای، بدری، فهرست دیوانهای خطی کتابخانۀ سلطنتی، تهران، 1355 ش؛ ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، 1893 م؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345- 1358 ش؛ همو، مجموعه، تهران، 1363 ش؛ حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، استانبول، 1305 ق؛ حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، تهران، 1355 ش؛ عالی، مصطفى، مناقب هنروران، استانبول، 1926 م؛ قاطعی هروی، مجمع الشعرای جهانگیرشاهی، به کوشش محمد سلیم اختر، کراچی، 1979 م؛ نیز: 

Dorn, B., Catalogue des Manuscrits et xylographes orientaux ... , St.Petersburg, 1852; Obraztsy kalligrafii Irana I srednei Azii XV-XIX νν, Moscow, 1963; Sobranie vostochnykh rukopiseǐ Akademii Nauk Uzbekskoǐ SSR, ed. A.A. Semenov, Tashkent, 1954. 
حمیدرضا افسری