حسینی رضوی

حُسِیْنیِ رَضَوی، ولی بن نعمت‌الله رضوی (د پس از 981 ق/ 1573 م)، محدث و مناقب‌نویس امامی. برخی منابع نام وی را ولی‌الله ضبط کرده‌اند (خوانساری، 8/ 179؛ آقابزرگ، 8/ 135، جم‍ ‌).
وی بر اساس برخی قراین ــ همچون نسبت حائری ــ در کربلا می‌زیست. سال 981 ق، به‌عنوان تاریخ تألیف یکی از آثار وی، زنده بودن او دست‌کم تا آن زمان را تأیید می‌کند (حرعاملی، 2/ 339؛ امیـن، 10/ 281؛ نیـز نک‍ : شیرجعفری، 251). توجه عالمان پس از او به آثارش که بیشتر در زمینۀ مناقب اهل بیت (ع) است، پرداختن به شرح حال او را تحت‌الشعاع قرار داده، و همین امر سبب شده است تا اطلاعات از زندگی او بسیار اندک باشد. تصریح منابع به این امر که او را معاصر حسین بن عبدالصمد، پـدر شیخ بهایـی و دیگر شاگـردان شهیدثانی یـاد کرده‌انـد (نک‍ : ‌‌آقابزرگ، 2/ 429؛ مولایی، 2/ 134) توجه‌برانگیز است. 
نوع و گرایش تألیفی حسینی، همچنین عصر او که به عنوان یک دورۀ مهم در حدیث شیعه، عملاً آغاز دورۀ گذار به شمار می‌آمد، برای تصریح منابع به هم‌عصران وی مهم است. حسینی از آن دست محدثان امامیه است که با دانش گسترده در روایات عامه در کنار روایات امامی، بر آن بوده‌اند تا از روایات اهل سنت برای تثبیت و تبیین برخی از آراء اعتقادی امامی سود برند که این توانایی او را می‌توان در آثار وی مشاهده نمود. بسیاری از استشهادات وی در معروف‌ترین کتابش، مجمع ‌البحرین، مخصوصاً به ‌آثار صحیح و مسانید اهل سنت است (حسینی، 299، 301، جم‍‌ ؛ نیز نک‍‌ : خوانساری، همانجا). مؤلف در این کتاب با استفاده از آیات قرآن‌ کریم و روایات و کمک گرفتن از دانش کلام بر آن است تا با شیوه‌ای استدلالی مواضعی از آراء امامی را تبیین و تثبیت کند (ص 289، جم‍ ‌). کتاب مجمع ‌البحرین بسیار مورد توجه و رجوع مؤلفان بعدی بوده، و از روایات آن سود برده شده است (برای نمونه، نک‍ : نوری، 7/ 193، 10/ 339، 13/ 308؛ بروجردی، 7/ 460، 8/ 516، 12/ 537، جم‍ ‌). 
این اثر که در آن ادله و براهین برتری امام علی (ع) بر اولوالعزم به‌جز پیامبر اسلام (ص) یاد شده، از سوی برخی از شاگردان حرعاملی اگرچه مورد تأیید قرارگرفته، اما نقد شده، و کمبود بسیاری روایات مربوط در آن از عیوب آن در نظر گرفته شده است (آقابزرگ، 23/ 197). این کتاب در مجموعۀ میراث حدیث شیعه (شم‍ 4) منتشر شده است.
شیوۀ عملکرد مشابه او در منهاج الحق و الیقین فی فضائل علی امیرالمؤمنین (ع) نیز آن را در شمار کتابهای مورد رجوع مؤلفان پسین قرار داده، و استفاده‌های فراوان هاشم بحرانی از آن در مدینة المعاجز (2/ 134) و ینابیع المعاجز (ص 20) بر همین اساس است (نک‍ : مولایی، همانجا). گفتنی است که نسخه‌هایی از منهاج الحق در کتابخانۀ آستان قدس رضوی نشان داده شده است، در حالی که نسخه‌های دیگری هم در تبریز و قزوین وجود دارد (رفاعی، 154). 
به‌جز آثار یاد شده، باید از مجموعۀ دیگر او با عنوان کنزالمطالب فی فضائل علی بن ابی طالب (ع) یاد کرد (حرعاملی، 2/ 339) که احتمالاً نامی دیگر برای کتاب درر المطالب و غرر المناقب است. مؤلفان پس از او از این کتاب بسیار استفاده کرده‌اند (آقابزرگ، 8/ 135) و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا (شم‍ 1308) موجود است. 
حسینی که بسیاری منابع او را با نام سید ولی شناسانده‌اند، به دو زبان فارسی و عربی تسلط داشت و آثارش را به هر دو زبان تألیف نموده است. انوار السرائر و مصباح الزائر، رسالۀ مختصری در فضائل ائمه و زیارات آنان است که در 981 ق به اتمام رسیده و نمونه‌ای از آثار فارسی او به‌شمار می‌رود (آقابزرگ، 2/ 429).
افزون بر آثار او در زمینۀ مناقب، کتاب معروف تحفة‌ الملوک رساله‌ای بلند در علم اخلاق، با رویکردی به سیاست مدن است که در مقدمه، ابوابی هشت‌گانه و خاتمۀ آن به توصیف برخی ‌شاخصه‌های اخلاقی پرداخته شده است (همو، 3/ 472). نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ سپهسالار تهران نگهداری می‌شود (3/ 377). 
از موضوعات توجه‌برانگیز، گزینش نام آثار او ست. با نگاهی به‌ نام آثار او ازجمله مجمع ‌البحرین، کنز المطالب، درر المطالب و تحفة الملوک پیش از همه آنها را نامهایی می‌یابیم که در تاریخ تألیف آثار پیشینیان، از منظر نام، نمونۀ بسیار دارد. در واقع حسینی دست‌کم در گزینش نام، هیچ حسن سلیقه از خود بروز نداده است؛ به‌ویژه با توجه به اینکه این تکراری بودن، حتى معنی ادامۀ راهی کهن را ندارد و ارتباطی معنایی میان آثار وی و آثاری با نامهای مشابه دیده نمی‌شود.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، به‌کوشش حسن امین، بیروت، 1406 ق/ 1986 م؛ بحرانی، هاشم، مدینة المعاجز، به‌کوشش عزت‌الله مولایی همدانی، قم، 1413 ق؛ همو، ینابیع المعاجز، قم، انتشارات علمیه؛ بروجردی، حسین، جامع احادیث الشیعة، قم، 1399 ق؛ حرعاملی، محمد، امل الآمل، به‌کوشش احمد حسینی، بغداد، 1385 ق/ 1965 م؛ حسینی رضوی، ولی، «مجمع البحرین»، به‌کوشش قاسم شیرجعفری، میراث حدیث شیعه، قم، 1378 ش، ج 4؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، انتشارات اسماعیلیان؛ رفاعی، عبدالجبار، «الامامة: تعریف بمصادر الامامة فی التراث الشیعی»، تراثنا، قم، 1412 ق، ج 26؛ شیرجعفری، قاسم، مقدمه بر مجمع البحرین (نک‍ : هم‍ ، حسینی)؛ سپهسالار، فهرست؛ مولایی، عزت‌الله، تعلیقات بـر مدینة المعاجز (نک‍ : هم‍‌ ، بحرانی)؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، 1408 ق/ 1988 م. 

فرامرز حاج‌منوچهری