حسین سهوی

حُسِیْنِ سَهْوی (تبریزی)، خوش‌نویس قلم نستعلیق و شاعر سدۀ 10-11 ق/ 16-17 م. نام او را بیشتر منابع تاریخی میرحسین و شمار اندکی میرحسن نوشته‌اند (تقی‌الدین، 1194؛ قاضی احمد، 122؛ نیز نک‍ : مدرس، 322؛ علی‌حسن‌خان، 213؛ شاغل، 173). سهوی تخلص او بود.

بیشترین بخش آگاهی ما از زندگی حسین سهوی بر پایۀ تذکرۀ تقی‌الدین کاشی ــ همعصر و مصاحب وی ــ است. براساس نوشتۀ او، حسین سهوی در تبریز زاده شد و خوش‌نویسی را در تبریز از محمدحسین تبریزی، از خوش‌نویسان بنام، آموخت. در 20 سالگی برای ادای فریضۀ حج به مکه مشرف شد و اندکی پس از بازگشت به تبریز، با تصرف تبریز توسط سپاه عثمانی (در 993 ق/ 1585 م) روبه‌رو شد (ص 1195). بنابراین، سال تولد او را می‌توان حدود سال 970 ق/ 1563 م تخمین زد. حسین سهوی با آنکه در تبریز مورد احترام و عزت عثمانیان قرار گرفته بود، این شهر را ترک کرد و به اردوی علی‌قلی خان فتح‌اوغلی استاجلو ــ که پیش از حملۀ عثمانیان حاکم تبریز بود ــ پیوست (همو، 1195-1196؛ نیـز نک‍ : اسکندربیک، 1/ 367- 368، 377 بب‍ ؛ بلان، 54).

تقی‌الدین کاشی می‌افزاید که در زمان اعتبار مرشد قلی‌خان استاجلو ــ کـه سمت وکیل‌السلطنه داشت ــ سیورغال (تیول و مواجب) متعلق به محتشم کاشانی پس از مرگ او (996 ق/ 1588 م) به حسین سهوی واگذار شد (ص 196؛ نیز نک‍ : اسکندر بیک، 1/ 440-441). به این ترتیب، او از 996 ق به بعد در کاشان ساکن بوده است.

قاضی احمد می‌نویسد: سهوی 12 سال در کاشان به سر برد و سپس به همراه فرزندانش به هند مهاجرت کرد (همانجا). اوحدی بلیانی که با فرزندان او در هند ملاقات کرده، در شرح حال او می‌نویسد که بیشتر عمر خود را در کاشان گذراند و در زمان شاه عباس اول درگذشت (3/ 1773-1774). همو دربارۀ زندگی گرامی و رفعتی، دو فرزند حسین سهوی، می‌افزاید که آنان با مادر خود در 1020 ق/ 1611 م به همراه یادگار سلطان علی، سفیر شاه عباس، به دربار جهانگیر، به هند رفتند و همگی با هم در 1022 ق به ایران بازگشتند (3/ 1503، 5/ 3210). اوحدی از مهاجرت سهوی به هند یادی نمی‌کند؛ بنابراین، در درستی گزارش قاضی احمد جای تردید است.

تاریخ وفات حسین سهوی را 1003 ق/ 1595 م (علی‌حسن خان، 213)، 1028 ق/ 1619 م (سپهر، 92)، 1049 ق/ 1639 م (بیانی، 1/ 154) و 1100 ق/ 1689 م (ایرانی، 109) نوشته‌اند. اوحدی که در 1020 ق/ 1611 م با فرزندان سهوی در آگره دیدار داشته، در حالی که از مادر آنها نام برده، ذکری از او نمی‌کند (همانجا). بنابراین، احتمالاً او پیش از 1020 ق درگذشته بود.

حسین سهوی با آنکه شاگرد محمدحسین تبریزی، استاد میرعماد بود، آثارش نشان از پیروی او از شیوۀ میرعلی هروی دارد (تقی‌الدین، 1194). او نستعلیق خفی و جلی را خوب می‌نوشت (قاضی احمد، 122).

آثـار

1. نسخه‌ای از دیوان هلالی، کتابخانۀ سرکاری رامپور، با رقم «میرحسین حسینی»، 992 ق/ 1584 م (بیانی، همانجا). 2. قطعه‌ای از یک مرقع، کتابخانۀ خزینۀ اوقاف استانبول، با رقم «میرحسین سهوی التبریزی» (همانجا).

همچنین 5 قطعه از یک مرقع با رقم محمدحسین تبریزی، با تاریخ 1049 ق/ 1639 م به او نسبت داده شده (همانجا) که با توجه به نام کاتب و تاریخ کتابت در درستی این نسبت جای تردید است.

شهرت میرحسین در شعر به پایۀ شهرتش در خوش‌نویسی نمی‌رسد. ابیاتی از او در تذکره‌های شعرا به شکلی پراکنده برجا مانده است. تقی‌الدین کاشی اشعار او را ستوده، و نوشته است: سهوی مشاجره‌ای با بعضی از شاعران تبریزی هم‌دوره‌اش داشت، از جمله با طوفی که برخی از اشعار او را به خود و یا دیگران نسبت می‌داد (ص 1196). معاصرانش او را به پرهیزگاری و نیک‌نفسی ستوده‌اند و اشعارش را مظهر سرشت پاکش به شمار آورده‌اند (تقی‌الدین، 1195). 

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش فرید مرادی، تهران، 1390 ش؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1388 ش؛ ایرانی، عبدالمحمد، پیدایش خط و خطاطان، تهران، 1346 ق؛ بلان، لویس لوئی، زندگی شاه عباس، ترجمۀ ولی‌الله شادان، تهران، 1375 ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345 ش؛ تقی‌الدین کاشی، خلاصة الاشعار، نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شم‍ 334؛ سپهر، هدایت‌الله، تذکرۀ خوش‌نویسان، تهران، انتشارات یساولی؛ شاغل عثمانی، احمد، صحیفۀ خوش‌نویسان، علیگره، 1963م؛ علی حسن خان، صبح گلشن، کلکته، 1295 ق؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1352ش؛ مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1369ش.

علی‌رضا فائض‌پور