اسماتس

اِسماتس \ [e]smāts\ ، یان کریستیان (1870-1950م/ 1249-1329ش)، دولتمرد، نظامی و اندیشمند اهل آفریقای جنوبی که مفهوم «کلیت‌گرایی» را وارد فلسفه کرد. اسماتس در مهاجرنشین انگلیسیِ کِیپ (دماغۀ امید نیک) در خانواده‌ای هلندی‌تبار زاده شد. او در کالج در دو رشتۀ علوم تجربی و علوم انسانی تحصیل کرد و در هر دو شاگرد اول شد. او با بورس تحصیلی به انگلستان رفت و در دانشگاه کِیمبریج حقوق خواند و با کارنامه‌ای بسیار درخشان فارغ‌التحصیل شد. سپس به میهن بازگشت و وارد سیاست شد و در جنگ بوئِرها در دفاع از آفریقای جنوبی، به‌عنوان سرباز و سپس فرمانده، با انگلیسیها جنگید؛ ولی بعد، با انگیزۀ میهن‌دوستی، نتیجه گرفت که همکاری عناصر بوئر و انگلیسی یگانه راه بهروزی آفریقای جنوبی است و در کابینۀ ژنرال لوییس بوتا، پی در پی به چند سمت وزارت (دفاع، کشور، معادن، دارایی) منصوب شد. انگلیسیها چنان اعتقادی به لیاقت و هوشمندی اسماتس پیدا کردند که در جنگ جهانی اول، او را در کابینۀ جنگی بریتانیا، و پس از جنگ، در هیئت نمایندگی فاتحان برای مذاکره و امضای پیمان صلح وِرسای با آلمان شرکت دادند. 

اسماتس به‌رغم کوششهایش در راه شکست آلمان، در ورسای به تحمیل شرایط توان‌فرسا به آن کشور اعتراض کرد. او پس از جنگ، بی‌درنگ جزوه‌ای در دفاع از اندیشۀ صلح و تفاهم انتشار داد به نام «پیشنهادی عملی برای جامعۀ ملل» (1918م) که در افکار ویلسِن، رئیس‌جمهوری آمریکا، و تأسیس آن نهاد مؤثر افتاد. اسماتس از 1919 تا 1924م و باز از 1939 تا 1948م نخست‌وزیر آفریقای جنوبی بود. او در جنگ جهانی دوم به درجۀ فیلدمارشالی ارتقا یافت و پس از جنگ، در تشکیل سازمان ملل متحد کوشش فراوان کرد. 
امروز اسماتس به‌عنوان دولتمرد به حافظۀ تاریخ سپرده شده، ولی اندیشۀ فلسفی او در کلیت‌گرایی همچنان زنده است و طرف‌دار دارد. او در 1912م اثری 286 صفحه‌ای به نام «تحقیق در کلیت» در شرح فلسفۀ کلیت‌گرایانۀ خویش به نگارش درآورد که هرگز به چاپ نرسید و اکنون در بایگانی دولتی جمهوری آفریقای جنوبی محفوظ است. در این اثر، اسماتس در تحلیل مفهوم کلیت می‌نویسد: «از اجزا هرگز نمی‌توان به کل رسید، زیرا حتى از سرجمع اجزا باز مجموعه‌ای از مناسبات بیرونی به دست می‌آید و نه آن تمامیت درونی که کل متقوم از آن است». منظور اسماتس کلیت انداموار (اُرگانیک) است. به عقیدۀ وی، واقعیت یا هستی هم از پویایی زیستی و تکاملی، و هم از نیروی روحی بهره می‌برد، و کسانی که نظری صرفاً تحلیلی و مکانیکی نسبت به علم دارند و از خلاقیت بنیادی کل عالم غفلت می‌ورزند، به خطا می‌روند. اسماتس تکامل را سیری از سادگی به پیچیدگی و تکثر، از تک‌یاختگان به موجودات عالی‌تر، و از نقص و کمبود به سوی کمال می‌داند، و پیش‌بینی می‌کند که این رشد ادامه خواهد یافت، و نه‌تنها آدمی شخصیتی کامل‌تر پیدا خواهد کرد، بلکه آرمانهایی نیز، مانند آزادی و پاکی و مهر و راستی، که در چارچوب کلیت باید بدانها نگریست، به تحقق نزدیک‌تر خواهند شد. 
اسماتس در فاصلۀ دو دورۀ نخست‌وزیری، فرصت بیشتری برای کارهای علمی، به‌ویژه گیاه‌شناسی، به دست آورد. اثر مهم او، موسوم به «کلیت‌گرایی و تکامل» (1926م)، محصول این دوره است. تحولات شگرف در بسیاری از شاخه‌های علوم، به‌ویژه نظریۀ نسبیت اینشتین و مکانیک کوانتوم، به وی امکان داد تا افکار خود را با داده‌های جدید علمی وفق دهد. در این کتاب، اسماتس بر آن است که نتایج به‌دست‌آمده در علوم ــ بـه‌ویژه زیست‌شنـاسی ــ را بـا هم ادغام کند تا اساسی برای جهان‌بینی علمی نوینی به دست آید. زمینۀ این کار از نظریۀ تکامل حاصل می‌شود، ولی بنا به تعبیری که شامل صورت‌بندی مکانیستی و مادی آن نباشد؛ زیرا، به عقیدۀ اسماتس، چنین صورت‌بندیهایی با این واقعیت منافات دارند که تکامل جریانی خلاق است و چیزهایی به‌راستی نوظهور به وجود آورده است که قبلاً حتى بالقوه موجود نبوده‌اند. این چیزها را او «کلیت»ها می‌نامد و ظهورشان را با مفروض گرفتن عامل آغازینِ «کلیت‌ساز» یا «گرایشِ آفریننده»ای در عالم تبیین می‌کند که در سراسر سرگذشت طبیعت در کار بوده است. 
اسماتس ظاهراً می‌کوشید نظریۀ داروین را با نظریۀ تکامل‌گرایانۀ خود تکمیل کند. به عقیدۀ او، داروین از بیان علت تکامل خلاق ناتوان مانده بود و به این پرسش پاسخی نداشت که چرا تطور به سوی کمال گرایش دارد. اختلاف نظر او با داروین بر سر مسئلۀ قصد و غایت بود. داروین معتقد بود که در تطور موجودات انداموار و انتخاب طبیعی هیچ مقصودی در میان نبوده است. اسماتس برعکس عقیده داشت که این امر همواره به سوی مقصود و در مسیر کمال پیش رفته است. 
هدف اسماتس ظاهراً متمایز کردن کلیتها به‌معنای اخص از مجموعه‌ها و نظامهای مکانیکی و ترکیبات شیمیایی بود. به عقیدۀ او، در هر کل یا کلیت حقیقی، اجزا تا ابد هویت پیشین خود را از دست می‌دهند. اما در مجموعه‌ها یا نظامها یا ترکیبات مزبور، هویت اجزا اگرچه از دست می‌رود، همیشه بازیافتنی است. نظامهای زیست‌شیمیایی حالتی میان این دو حالت دارند و آمیزه‌ای از مکانیسم و کلیت در آنها مشاهده می‌شود. نردبان سترگ حیات از این نظامها تشکیل می‌شود. در پایین‌ترین پله‌ها، ویژگیهای مکانیستی غلبه دارند و در بالاترین مراتب، خصوصیات کلیتی. مصداق کلیت راستینْ جان و روان و ساختارهای روانی است که در انداموارگان یا اُرگانیسمهای عالی و شخصیت آدمی پدید می‌آید. 
اسماتس معتقد بود که عامل کلیت در سراسر جریان تکامل موجودات غیرانداموار و انداموار در کار بوده است، و همۀ گونه‌های بزرگ موجودات از آن نشأت گرفته‌اند. مدتها پیش از ظهور انداموارگان یا جانها و روانها، این عاملْ کلیتهای آغازینی از قسم صرفاً مادی تولید می‌کرد؛ بعد، در نتیجۀ یک رشته «جهشهای آفریننده»، به‌نحو کامل‌تر در ساختارهای حیاتی و جانها و روانها و انسانها تجسم یافت. در واقع، به نوشتۀ او، کلیت از همه‌جا روشن‌تر، در قلمرو ارزشهای معنوی متجسم است، و مهر و زیبایی و نیکی و راستی همه از آن قلمرو برمی‌خیزند. به عقیدۀ اسماتس، عامل کلیت دارای خصلت متافیزیکی است نه دینی، و هنوز در کیهان به کار ادامه می‌دهد. 
میان آرای فلسفی اسماتس و آنری بِرگسون همانندیهای شایان توجهی وجود دارد. هر دو بر جنبۀ خلاق تکامل تأکید دارند و می‌گویند این خلاقیت چیزهای تازه‌ای پدید می‌آورد که وجودشان مادیت مکانیکی را از اعتبار می‌اندازد؛ و هر دو در قالب تعبیرهایی بسیار کلی از داروینیسم انتقاد می‌کنند و با آن مخالف‌اند. اما تفاوت آرایشان در این است که اسماتس به‌صراحت اظهار نمی‌کند که عامل کلیت دارای کیفیت روحی است و آن را مانند «نشاط حیاتی» برگسون در پردۀ ابهام باقی می‌گذارد. 

مآخذ

Benking, H. & M. van Meurs, «History, Concepts and Potentials of Holism», International Society for the Systems Sciences: www.isss.org/ smuts.htm (Jan. 2011); CE, 6th edition; EB, 2010; EPh.1. 
عزت‌الله فولادوند