اسماء

اَسماء \ asmā[ˀ]\ (د 73ق/ 692م)، مشهور به ذات النطاقین، دختر ابوبکر (خلیفۀ اول)، از زنان صحابی پیامبر(ص)، از نخستین گروندگان به اسلام و نیز راوی حدیث. وی در سال 27 پیش از هجرت در مکه زاده شد (ابن‌عساکر، 10؛ ابن‌اثیر، 392؛ نووی، 329). در کودکی، به دعوت پدرش، در مکه اسلام آورد و هجدهمین تن از مسلمانان بود (ابن‌سعد، 249؛ ابن‌عبدالبر، 1783؛ نیز ابن‌عساکر، ابن‌اثیر، همان‌جاها). اسماء با زبیر بن عوّام ازدواج کرد و از او صاحب 8 فرزند شد. عبدالله و مصعب بن زبیر از مشهورترین فرزندان اویند (کلبی، 127؛ ابن‌سعد، 250؛ زبیری، 276؛ ابن‌عساکر، 5، جم‍‌ ). 
اسماء از مسلمانانی بود که از مکه به مدینه هجرت کرد (ابن‌عبدالبر، 1782-1783) و در جنگ یرموک نیز همراه زبیر بود (ابن‌سعد، 253؛ ابن‌عساکر، 3)، اما پس از چندی، از زبیر جدا شد و همراه پسر خود، عبدالله، تا قتل او، در مکه اقامت کرد (نک‍ : ابن‌سعد، همان‌جا؛ ابن‌قتیبه، 173؛ ابن‌عساکر، 9، نیز 16- 18). دربارۀ شهرت او به ذات النطاقین گفته‌اند که چون پیامبر(ص) و ابوبکر قصد هجرت کردند، اسماء پیش‌بند خویش دو پاره کرد و زاد و توشۀ آنان را با آن بست و پیامبر او را دعا فرمود (بخاری، 256- 258؛ ابن‌عبدالبر، 1782؛ ابن‌منجویه، 417؛ ابونعیم، 55). 
از اسماء نزدیک به 60 حدیث دربارۀ نماز، حج، زکات و جز آنها روایت شده است (نک‍ : شوکانی، 731؛ ونسینک، 11-12؛ کحاله، 49). اسماء شعر نیز می‌سرود (کحاله، همان‌جا) و به تعبیر رؤیا نیز آشنا بود (ابن‌عساکر، 121؛ ذهبی، 135). وی بسیار زیست، چندان که ناتوان و نابینا شد (ابن‌سعد، 252؛ ابن‌عبدربه، 415). 

مآخذ

ابن‌اثیر، علی، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، مطبعۀ وهبیه، مصر، 1280-1286ق، ج 5؛ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبرى، دارصادر، بیروت، بی‌تا، ج 8؛ ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستیعاب، به‌کوشش علی‌محمد بجاوی، قاهره، 1380ق/ 1960م، ج 4؛ ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، به‌کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402ق، ج 4؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، به‌کوشش سکینه شهابی، دمشق، 1402ق/ 1981م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله، المعارف، به‌کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1388ق/ 1969م؛ ابن‌منجویه، احمد، رجال صحیح مسلم، به‌کوشش عبدالله لیثی، بیروت، 1407ق/ 1987م، ج 2؛ ابونعیم اصفهانی، احمد، حلیة الاولیاء، قاهره، 1355ق/ 1933م، ج 2؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح ( الجامع الصحیح)، استانبول، 1315ق، ج 4؛ ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، قاهره، 1368ق؛ ج 3؛ زبیـری، مصعب بـن عبدالله، نسب قـریش، بـه‌کـوشش اواریسـت لوی ـ پروانسال، قاهره، 1372ق/ 1953م؛ شوکانی، محمد بن علی، درّ السحابة فی مناقب القرابة و الصحابة، به‌کوشش حسین بن عبدالله عمری، دمشق، 1404ق/ 1984م؛ کحاله، عمررضا، اعلام النساء، بیروت، 1404ق/ 1984م، ج 1؛ کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، به‌کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407ق/ 1986م؛ نووی، یحیى بن شرف، تهذیب الاسماء و اللغات، ادارة الطباعة المنیریه، بی‌تا، ج 2؛ ونسینک، آرنت یان، المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، استانبول، 1988م، ج 8. 

رضوان مساح (دبا)