اسکی شهر

اِسکی‌شهر \ eski-šahr\ (در ترکی: اِسکی‌شِهیر)، شهر و استانی به همین نام در ترکیه. 

استان اسکی‌شهر

این استان، با میانگین 792 متر ارتفاع از سطح دریا، در´6 °39 تا ´9 °40 عرض شمالی و´58 °29 تا ´4 °32 طول شرقی قرار دارد («دانشنامۀ میهن»، 2815). اسکی‌شهر با استانهای افیون قره حصار در جنوب، قونیه در جنوب شرقی، آنکارا در شرق، بولو در شمال غربی، و بیله‌جیک و کوتاهیه در غرب، همسایه است (همان‌جا). شهرستانهای این استان عبارت‌اند از چیفت‌لر، محمودیه، میخالجیک، ساریجه‌کایا، سیدغازی و سیوْری‌حصار (همان، 2814). ترکمن‌داغ، با 825‘1 متر ارتفاع، بلندترین نقطۀ استان اسکی‌شهر است. از دیگر ارتفاعات مهم این استان می‌توان به بُزداغ، سون‌دوکِن و سیوری‌حصار اشاره کرد (همان، 2815-2816). رود سَکاریا بـه‌همراه شاخه‌های مهم آن ــ پُرسوق و ساری‌سو ــ مهم‌ترین رودهای استان به‌شمار می‌آیند (همان، 2817-2818). آب‌و‌هوای این استان قاره‌ای (برّی) است که تابستانهایی گرم‌ و ‌خشک، و زمستانهایی سرد دارد (همان، 2824 ؛ «دانشنامۀ ترک»، ذیل «اسکی‌شهر»). این استان از نظر پوشش گیاهی، فقیر است. در بخشی از آن که در منطقۀ آناتولی غربی واقع است، جنگلهای کاج و صنوبر، و در بخش واقع در آناتولی داخلی، به‌سبب بـارش کم، پوشش اِستِپی ــ مانند خار و خارشتر ــ دیده می‌شود («دانشنامۀ میهن»، 2824-2825).
اسکی‌شهر از صنعتی‌ترین استانهای ترکیه است («دانشنامۀ دیانت»، ذیل «اسکی‌شهر»). از مهم‌ترین صنایع آن می‌توان لکوموتیوسازی («دانشنامۀ میهن»، 2851, 2874, 2878)، تولید قند (کوجاتورک، 543)، که کارخانۀ آن نخستین کارخانۀ قند در ترکیه است («دانشنامۀ میهن»، 2873-2874)، هواپیماسازی، ماشین‌سازی، صنایع غذایی و سیمان را نام برد (همان، 2877 ؛ «دانشنامۀ ترک»، همان‌جا). از مهم‌ترین معادن این استان می‌توان به مَنیَزیت، پِرلیت، منگنز و مواد اولیۀ سیمان اشاره کرد («دانشنامۀ میهن»، 2820-2821). اما شهرت عمدۀ اسکی‌شهر به داشتن سنگ سیلیکات منیزیم است. اسکی‌شهر تنها ناحیه در جهان است که این ماده در آن‌ به‌فراوانی یافت می‌شود و به همین سبب، این سنگ به سنگ اسکی‌شهر معروف است (همان، 2822). آبهای معدنیِ گرم اسکی‌شهر نیز شهرت بسیاری دارند (İA ، ذیل «اسکی‌شهر»؛ «دانشنامۀ ترک»، همان‌جا). 
جمع‍ )برآورد 2008م): ح 000‘734 تن.

شهر اسکی‌شهر

اسکی‌شهر، کـه درگذشته دُرولایون خوانده می‌شد (استرابن، 505 ؛ اومار، 100)، در دشت وسیعی به همین نام، در کنار رود پُرسوق واقع است (İA ؛ «دانشنامۀ ترک»، همان‌جاها). بنای این شهر را به دُرولِئوسِ اِرِتریایی در سدۀ 6ق‌م نسبت می‌دهند («دانشنامۀ میهن»، 2830 ؛ İA ، همان‌جا). سلاجقۀ روم (آسیای صغیر) پس از تصرف این منطقه، به‌سبب وجود ویرانه‌های درولایون، آنجا را اسکی‌شهر ــ یعنی شهر کهنه ــ نامیدند (همان‌جاها). 
کاوشهای باستان‌شناختی در ناحیه‌ای که اسکی‌شهر در آن قرار دارد، نشان‌ می‌دهد که این شهر از دوران دیرینه سنگی مسکون بوده است («دانشنامۀ میهن»، همان‌جا). ذخایر غنی معدنی، چون قلع و نقره («دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا)، از یک سو، و منابع فراوان آب («دانشنامۀ ترک، همان‌جا) از سوی دیگر، از هزارۀ 4ق‌م، این ناحیه را به منطقه‌ای پر اهمیت و جاذب تبدیل کرد («دانشنامۀ دیانت»، «دانشنامۀ میهن»، همان‌جاها). شهر درولایون در مرز میان دو فرهنگ متفاوت اژه‌ای در غرب، و آناتولیایی در شرق (مرز میان فروگیا و بیثونیا) واقع شده بود (همان‌جا). این شهر در دوران حکومت لودیان (لیدیها) از نظر شهرنشینی و بازرگانی، گسترش یافت («دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). درولایون در زمان امپراتوریهای روم و بیزانس بر سر راه قسطنطنیه ـ سوریه قرار داشت و از سدۀ 6م و به هنگام گسترش فعالیتهای بازرگانی، اهمیت ویژه‌ای یافت (همان‌جا). این شهر از زمانهای کهن در مسیر راههای مهمی بوده است، و امروزه نیز بر سر راههایی اصلی قرار دارد که آناتولی داخلی را به ناحیۀ مرمره می‌پیوندند. اسکی‌شهر با راه‌آهن نیز به استانبول، ازمیر، و از راه آنکارا، به آناتولی داخلی و شرقی و همچنین، از راه قونیه، به آدانا متصل است («دانشنامۀ ترک»، همان‌جا).
درولایون در جریان فتوحات اسلامی محل تجمع سپاه بود (ابن‌خردادبه، 113). پس‌‌از اعراب، قبایل ترک بدانجا هجوم بردند. هنگامی که سلیمان‌شاه یکم، بنیادگذار دودمان سلجوقیان روم (آسیای صغیر)، درصدد گسترش منطقۀ نفوذ خود برآمد، سردارانش درولیه (درولایون) را که از آن پس، اسکی‌شهر نامیده شد، به تصرف خود درآوردند («دانشنامۀ میهن»، 2835؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). با شکست خوردن سلجوقیان در نخستین جنگ صلیبی، راه آسیای صغیر به روی مسیحیان گشوده شد (رانسیمان، 143) و اسکی‌شهر به‌ ‌دست امپراتوری بیزانس افتاد («دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). 
با حملۀ مغولان به آناتولی، حکومت اسکی‌شهر و توابع آن به نورالدین جاجا، یکی از سرداران مغول، واگذار شد (آقسرایی، 33، 45، 75). پس ‌از تضعیف دولت سلجوقی روم (راسم، 11-12؛ مراد، 21)، عثمانیها ــ بـه رهبری عثمان غازی ــ که ادارۀ ناحیۀ اسکی‌شهر و سُگود را از دورۀ اِرطُغرُل در دست داشتند، برخی نواحی را، ازجمله اینه‌گول و قرا‌جه حصار، تصرف کردند. علاء‌الدین کیقباد بن فرامرز، سلطان سلجوقی، ادارۀ اسکی‌شهر و نواحی پیرامون آن را به‌دست آنها به رسمیت شناخت (فریدون بک، 56- 58؛ سعدالدین، 17- 18؛ قره‌چلبی‌زاده، 339). به این ترتیب، اسکی‌شهر و نواحی پیرامون آن خاستگاه خاندان عثمانی، و نخستین بخش از قلمرو دولت عثمانی به شمار می‌رود (مراد، همان‌جا). اسکی‌شهر در لشکرکشیهای دولت عثمانی به شرق، یکی از نقاط تجمع سپاه بوده است (نک‍ : نصوح، گ109b ).
پس ‌از پایان جنگ جهانی اول در 1918م، در پی شکست و تجزیۀ امپراتوری عثمانی، نیروهای انگلیسی در 23 ژانویۀ 1919م/ 3 بهمن 1297ش، اسکی‌شهر را اشغال کردند («دانشنامۀ دیانت»، 400 ؛ «دانشنامۀ میهن»، 2841). فشار نیروهای انگلیسی بر مردم، کنگرۀ سیواس را واداشت تا در این ‌باره تصمیم بگیرد. بر پایۀ تصمیم‌ این کنگره، عملیات نظامی برضد اشغال اسکی‌شهر، به‌فرماندهی علی فؤاد پاشا، آغاز شد. انگلیسیها سرانجام در 20 مارس 1920م/ 29 اسفند 1298ش، اسکی‌شهر را تخلیه، و به اِزمیت عقب‌نشینی کردند (همان، 2842 ؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). پس از خارج شدن انگلیسیها از اسکی‌شهر، ارتش یونان به آناتولی حمله کرد (بروکلمان، 611). یونانیها به‌سوی اسکی‌شهر پیشروی کردند (کوجاتورک، 269). نیروهای ترک، پس ‌از شکست، عقب‌نشینی کردند و اسکی‌شهر در ژوئیۀ 1920، به تصرف ارتش یونان درآمد («دانشنامۀ میهن»، 2843 ؛ «دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). اما سرانجام، در پی جنگ مشهور سَکاریا، در 2 سپتامبر 1922م/ 11 شهریور 1300ش، از اشغال یونانیها درآمد (کوجاتورک، 338).
بازرگانی، پس‌از کشاورزی و صنعت، مهم‌ترین فعالیت اقتصادی اسکی‌شهر است («دانشنامۀ دیانت»، همان‌جا). اسکی‌شهر یکی از مراکز دانشگاهی ترکیه است؛ دانشگاههای آناتولی و عثمان غازی در اسکی‌شهر از دانشگاههای معتبر ترکیه به‌شمار می‌آیند (همان‌جا). 
از آثار تاریخی و اسلامی اسکی‌شهر می‌توان به مسجد علاء‌الدین کیقباد یکم (6ق/ 12م) («دانشنامۀ میهن»، 2924-2925)؛ مجمو‌عۀ قورشونلو، شامل مسجد، مدرسه، کاروان‌سرا و مهمان‌سرا (10ق/ 16م)، و آرامگاه شیخ اَده‌بالی اشاره کرد (همان، 2925-2928). 
جمع‍‌ (2000م): 793‘482 تن.

مآخذ

ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ احمد راسم، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1326-1330ق؛ آقسرایی، مسامرة الاخبار؛ بروکلمان، کارل، تاریخ ملل و دول اسلامی، ترجمۀ هادی جزایری، تهران، 1346ش؛ سعدالدین، محمد، تاج التواریخ، مطبعۀ عامره، بی‌جا، 1279-1280ق، ج 1؛ فریدون بک، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، 1274-1275ق، ج 1؛ قره‌چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة‌الابرار المبین بحقایق الاخبار، به‌کوشش سعدالله سعید افندی و عبدالوهاب طاغستانی، بولاق، 1248ق؛ مراد، محمد، تاریخ ابوالفاروق، به‌کوشش طه‌زاده عمر فاروق، استانبول، 1325ق؛ نیز:

EB , 2010 )under «Eskiṣehir»); İA; Kocatürk, U., Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Ankara, 1983; Naṣūḥü’s - Silāḥī (Maṭrākçī), Beyān - ı Menāzil-i sefer-i ʿIrākeyn -ı Sultān süleymān Ңān, ed. Yurdaydin, Ankara, 1976; Runciman, S., Haçlı Seferleri Tarihi, tr. F. Iṣıltan, Ankara, 1986-1987, vol. II ; Strabo, The Geography, tr. & ed. H. L. Jones, LCL, London / Cambridge (MA), 1923-1936, vol. I ; Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1968-1984; Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, Ankara , 1988-2009; Umar, B., Türkiye Halkının İlkçağ Tarihi, 1982 , vol. I; Yurt Ansiklopedisi, Istanbul, 1981-1984, vol . IV.
علی‌اکبر دیانت (دبا)