اسکندریه، بطریرک نشین

اسکندریه، بَطریَرک‌نشینِ \batriyark-nešin-e eskandariy[y]e\ (عنوان کامل: بطریرک‌نشینِ ارتدکسِ یونانیِ اسکندریه)، حوزۀ اِعمال مرجعیت دینیِ کلیسای ارتدکسِ شرقیِ اسکندریه که کلیسایی مستقل است و اساساً جامعۀ یونانیِ مصر را دربرمی‌گیرد. بطریرک‌نشینِ اسکندریه، به‌لحاظ دینی، رهبر همۀ مسیحیان ارتدکس قارۀ آفریقاست.
بنابر سنت، مَرقُسِ قدیس بانی رواج مسیحیت در مصر بوده است و، به‌ویژه در اسکندریه، برای او ارزش و احترام بسیار قائل بودند. جانشینان مرقس، که بطریرکِ (یا پاپِ) اسکندریه خوانده می‌شدند، برترین جایگاه را در مصر و سراسر آفریقا داشتند و پس از پاپِ رُم، بالاترین مقام مسیحیت به‌شمار می‌آمدند. این مقام تا زمانی برقرار بود که قسطنطنیه جایگاه دوم را، پس از رم، به دست آورد، و پس‌ازآن، کلیسای اسکندریه در مقام سوم و در موقعیتی پس‌از قسطنطنیه قرار گرفت. 
پس‌از کشمکشهای پیش‌آمده بر سر نظریۀ تک‌طبیعتی یا مونوفیزیت بودن مسیح (نک‍ : ه‍ د، تک‌طبیعتی، آیینِ)، شورای خالکِدون تشکیل شد (451م) و این اندیشه را محکوم کرد (نک‍ : ه‍ د، اسکندرانی، مکتبِ)؛ اما اعلام مواضع این شورا مسئله را حل نکرد و بسیاری از مسیحیان مصر از بطریرک (پاتریارک) دیوسکوروس یکم (د 454م) پیروی کردند که احکام شورای خالکدون را نپذیرفت. از این زمان، بخش عمدۀ کلیسای مصر بر نظریۀ تک‌طبیعتی پای فشرد، اما بخش کوچکی هم خالکدونی، و منشأ کلیسای ارتدکس یونانی اسکندریه شد. 
پس‌از جدایی دو گروه پیروان شورای خالکدون و مخالفان آن، بطریرکهای دو کلیسا به درگیریهای بی‌سرانجام با یکدیگر پرداختند. پس‌ازآن، معتقدان به شورای خالکدون در شرق، مَلکاییان نام گرفتند، چرا که از امپراتوران روم شرقی در قسطنطنیه پیروی می‌کردند. واژۀ مَلکایی را که برگرفته از «مَلکا» (در سُریانی به معنای شاه) بود، یعقوبیان در سدۀ 10م وضع کردند. یعقوبیان این نام را به ریشخند، برای پیروان شورای خالکدون به‌کار می‌بردند و مرادشان این بود که آنان تنها با پشتیبانی امپراتور می‌توانند باقی بمانند. اما پیروان شورای خالکدون این نام را پذیرفتند، چرا که یادآور اتحاد ایشان با قسطنطنیه بود.
در سدۀ 7م که مصر زیر سلطۀ عربهای مسلمان درآمد، بسیاری از پیروان کلیسای ملکایی ــ مانند دیگر مسیحیان مصر ــ به اسلام گرویدند؛ اما این کلیسا از میان نرفت. امروزه «کلیسای ارتدکسِ یونانیِ اسکندریه و سراسر آفریقا» دنبالۀ کلیسای ملکاییِ مصر است. کلیسای قِبطی (کلیسایی که به مخالفت با بیانیۀ خالکدون برخاست و بر آیینِ تک‌طبیعتی باقی ماند) نیز در مصر به حیات خود ادامه داد و امروزه بیشتر مسیحیان مصری از این کلیسا پیروی می‌کنند. کلیسای یونانی اسکندریه متشکل از گروهی از یونانی‌زبانان ساکن مصر بود و رهبری آن بیشتر به کارهای تجاری و آموزشی پرداخت، چنان‌که مؤسسه‌های آموزشیِ چندی را پشتیبانی کرد و در گسترش دانش کوشید. پس‌از به قدرت رسیدن جمال عبدالناصر در مصر(1954م)، جمعیت وابستگان به کلیسای یونانی اسکندریه کاهش یافت و علت آن از دست دادن جایگاه اقتصادی پیشین بود که به مهاجرت یونانیان از مصر انجامید. با این همه، امروزه چند صد هزار تن از این کلیسا پیروی می‌کنند و نیایشهای خود را به یونانی، عربی یا برخی زبانهای بومی شرق آفریقا به‌جا می‌آورند. از سدۀ 20م، مهاجرنشینهای ارتدکس در لیبی، اتیوپی، تونس، سودان و آفریقای جنوبی، پیرو بطریرکِ ارتدکس یونانی اسکندریه‌اند که در قاهره مستقر است.

مآخذ

EB, 2008 (under «Greek Orthodox Patriarchate of Alexandria»); ER 2 (under «Greek Orthodox Church»); ERE (under «Greek Orthodox Church», «Syrian Christians»); The Blackwell Dictionary of Eastern Christianity, ed. K. Parry et al., Oxford etc., 2000 (under «Alexandria»). 
بخش ادیان، اساطیر و عرفان