اسفندیاری، حسن

اسفندیاری \ esfand[i]yāri\ ، حَسَن، ملقب به حاج مُحتَشَمُ‌السَّلطنه (1246-1323ش/ 1867-1945م)، از رجال سیاسی معاصر ایران. او در کارنامۀ خود دارای سِمتهایی همچون سفارت، وزارت، حکومت ایالات، و نمایندگی و ریاست مجلس شورای ملی است. 

پـدربــزرگـش ــ مـیـرزا عـبـدالله نــوری ــ مـنشــی مخصوص عباس‌میرزا، نایب‌السلطنه، و پدرش ــ میرزا محمد صَدیقُ‌المُلک ــ عضو ارشد وزارت امور خارجه در زمان ناصرالدین شاه بود. اسفندیاری پس از تحصیلات مقدماتی، به دارالفنون رفت و نخست پزشکی، و سپس ریاضیات و علوم انسانی آموخت (نک‍ : غنی، 75). او فعالیت خود را از 1302ق در وزارت امور خارجه آغاز کرد و پس از مدتی، در سفارتخانه‌های ایران در برلین و سپس بمبئی به کار پرداخت (غنی، 76-77؛ ممتحن‌الدوله، 153؛ شیبانی، 276-277، 292). سپس مترجم مخصوص مظفرالدین‌شاه، و پس از آن، مدیرکل وزارت امور خارجه شد (قاسمی، 77). 
پس از مشروطیت، اسفندیاری برای همکاری در تنظیم پیش‌نویس نظام‌نامۀ مجلس دعوت شد (نوایی، 7). او ریاست هیئت ایرانی حل اختلافهای مرزی میان ایران و عثمانی را برعهده داشت. سپس به حکومت ارومیه و حکومت آذربایجان رسید و در کابینه‌های مختلف، وزیر عدلیه، امور خارجه، داخله و مالیه بود. او با قرارداد 1919م میان دولتهای ایران و انگلستان مخالفت کرد و به همین سبب، همراه با شماری از مخالفان این قرارداد، به کاشان تبعید شد (هدایت، 202؛ باستانی، 258). وی در پی کودتای 1299ش دستگیر شد و سه ماه در زندان ماند (مختاری، 167). 
اسفندیاری در زمان نخست‌وزیری احمد قوام و نخست‌وزیران پس از او، چند بار به وزارت رسید (مکی، 227). او در دورۀ سوم و دوره‌های هشتم تا سیزدهم مجلس شورای ملی به نمایندگی تهران برگزیده شد و از دورۀ دهم تا پایان دورۀ سیزدهم، رئیس مجلس شورای ملی بود (تقی‌زاده، 76؛ شجیعی، 295). 
اسفندیاری اهل قلم نیز بود و با ادبیات فارسی و معارف اسلامی آشنایی داشت. ترجمۀ قواعد الاحکام حلّی، با عنوان کتاب تجارت و قضا و شهادات (1338ق)، و اخلاق محتشمی (1314ش) از آثار اوست. او به ریاست کنگرۀ جهانی فردوسی (هزارۀ فردوسی)، عضویت پیوستۀ فرهنگستان ایران (صدیق، 212، 242)، و ریاست «جمعیت طرف‌دار جامعۀ ملل» رسید (عاقلی، 65). 
اسفندیاری در مراسم تاج‌گذاری جرج ششم، شاه انگلستان، حضور یافت، با آدلف هیتلر در برلین دیدار کرد و برای فراهم کردن مقدمات ازدواج ولیعهد (محمدرضا پهلوی) با فوزیه، به قاهره رفت (غنی، 78-79). او هنگام اشغال ایران توسط متفقین در جریان جنگ جهانی دوم، در مقام ریاست مجلس، نقش مهمی در تهیۀ پیش‌نویس توافق‌نامۀ سه‌جانبه‌ای داشت که استقلال ایران را تضمین می‌کرد (صفایی، 531). 

مآخذ

باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی: محیط سیاسی و زندگانی مشیرالدوله پیرنیا، تهران، 1347ش؛ تقی‌زاده، حسن، «مختصر تاریخ مجلس ملی ایران»، مقالات تقی‌زاده، به‌کوشش ایرج افشار، 1349-1357ش، ج 5؛ شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دورۀ قانون‌گذاری، تهران، 1344ش؛ شیبانی، ابراهیم (صدیق‌الممالک)، منتخب التواریخ، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1366ش؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر: خاطراتی از سرگذشت دکتر عیسى صدیق، تهران، 1352-1356ش، ج 2؛ صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، 1362-1363ش، ج 2؛ عاقلی، باقر، خاطرات یک نخست‌وزیر (دکتر احمد متین دفتری)، تهران، 1370ش؛ غنی، قاسم، «مرحوم اسفندیاری (حاجی محتشم‌السلطنه)»، یادگار، 1324ش، س 1، شم‍ 8؛ قاسمی، ابوالفضل، الیگارشی یا خاندانهای حکومتگر ایران: خاندان اسفندیاری، تهران، بی‌تا، ج 2؛ مختاری، حبیب‌الله (مختارالسلطنه)، تاریخ بیداری ایران، تهران، 1326ش؛ مکی، حسین، تاریخ بیست‌سالۀ ایران، تهران، 1359ش، ج 2؛ ممتحن‌الدولۀ شقاقی، مهدی و میرزاهاشم، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1365ش؛ نوایی، عبدالحسین، دولتهای ایران: از آغاز مشروطیت تا اولتیماتوم، تهران، 1355ش؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1344ش.

باقر عاقلی (EIr.)