اسفنج

اسفنج \ esfanj\ ، هریک از چندین‌هزار گونه جانور بی‌مُهرۀ آبـزی که دارای اسکلتی متخلخل‌اند و شاخۀ پُریفِرا از سلسلۀ جانوران را تشکیل می‌دهند؛ همچنین، اسکلت فراوری و خشک‌شدۀ برخی گونه‌های این جانوران، که به‌عنوان جسمی با خاصیت آب‌کشی (جذب آب)، مصرف تجاری دارد، اسفنج نامیده می‌شود.
زیستگاه بیشتر اسفنجها دریاها و اقیانوسهاست و تنها گونه‌های اندکی از آنها در آب شیرین زندگی می‌کنند. این جانوران در آبهای سراسر جهان، از نواحی بین جزر و مد تا ژرفای 500‘8 متری، و به‌ویژه در مناطق گرمسیر، به فراوانی یافت می‌شوند. اسفنجها از ابتدایی‌ترین جانوران‌اند و دهان، اندامهای داخلی و دستگاه عصبی‌‌ ندارند. آنها به سنگها و صخره‌ها، مرجانها، صدفها و دیگر ساختارهای ثابت زیر آب می‌چسبند و دیگر از جای خود جدا نمی‌شوند. این جانوران به اندازه‌ای کم‌تحرک‌اند که تا سدۀ 18م، جزو گیاهان به‌شمار می‌رفتند. بیشتر اسفنجهای بالغ گروه‌زیاند و به‌صورت چسبیده به هم، در گروههایی (کُلُنی‌هایی) زندگی می‌کنند. اسفنجها از دورۀ کامبریَنِ پیشین (ح 542 میلیون سال پیش) در دریاها زیسته‌اند. اختلاف نظر چشمگیری دربارۀ خویشاوندی اسفنجها با دیگر گروههای بی‌مهرگان وجود دارد، اما بنا بر دیدگاهی که به‌گستردگی پذیرفته‌‌شده است، آنها با مرجانها و عروسهای دریایی دارای نیایی مشترک‌اند.

 بدن اسفنجها، برخلاف بیشتر جانوران، دارای اندام یا بافت نیست. اسفنجها گونه‌ای ساختار سلولی ابتدایی‌ دارند که از یک لایۀ بیرونی و یک‌ لایۀ درونی‌ تشکیل شده ‌است و میان ‌این‌ دو لایه، اسکلت نگهدارندۀ جانور قرار دارد. اسکلت اسفنجها از ساختارهای کانیِ سخت و سوزن‌مانندی به نام اِسپیکول، رشته‌های آلی درهم‌تنیده و انعطاف‌پذیر، یا هر دو تشکیل می‌شود. پوشش بیرونی بدن اسفنج لایۀ برون‌پوشِ نازک، لزج و تیره‌ای است که روی آن، سوراخهای فراوانی وجود دارد. این سوراخها به لایۀ درونی یا حفرۀ مرکزی بدن جانور راه می‌یابند. حفرۀ مرکزی را سلولهایی تاژک‌دار می‌پوشانند که با حرکت تاژکهای خود، آب را از راه سوراخها بـه درون حفرۀ مرکزی می‌کشانند و ذرات‌ غذایـی ـ یعنی ‌بـاکتـریها، دیگر ریزسازواره‌ها و ذرات‌آلی معلق در آب ــ را می‌بلعند و اکسیژن آب را جذب می‌کنند و سپس آب را از یک یا چند سوراخ بزرگ، به نام اُسکولوم، به بیرون می‌رانند.
اسفنجها به هر دو روش جنسی و غیرجنسی تولیدمثل می‌کنند. بیشتر اسفنجهایی که به روش جنسی تولیدمثل می‌کنند، دوجنسی‌اند و هر دو سلول جنسی نر و ماده را تولید می‌کنند؛ اما تخمهای تولید‌شده در بدن یک اسفنج را معمولاً اسپرمهای اسفنجهای دیگر بارور می‌کنند. بین لایه‌های سلولی بیرونی و درونیِ اسفنـج، ماده‌ای ژله‌مانند وجود دارد کـه سلولهایی به نام آمیبوسیت، درون آن آزادانه حرکت می‌کنند. آمیبوسیتها تخمهایی کروی تولید می‌کنند که پس از بارورشدن، به لارْو تبدیل می‌شوند. لاروها به‌کمک مژکهای خود شنا می‌کنند تا سطح مناسبی را بیابند و به آن بچسبند؛ سپس به‌سرعت بالغ می‌شوند. برخی گونه‌های اسفنـج نیز از راه جوانـه ‌زدن تولید‌مثل می‌کنند که یک روشِ تولیدمثل غیرجنسی است. در این اسفنجها، تکه‌ای از بدن جانور بالغ جدا می‌شود و به‌عنوان جانداری مستقل، رشد می‌کند. اسفنجها توانایی بازسازی خود را دارند و اگر بخشی از بدنشان جدا شود، آن را بازسازی می‌کنند؛ خودِ بخش جدا‌شده نیز می‌تواند رشد کند و تبدیل به اسفنجی دیگر شود. 
نزدیک به 000‘5 گونه اسفنج شناخته شده ‌است. این جانوران شکلهای گوناگونی دارند و ممکن است شبیه انگشتان دست یا شاخه‌های درخت، لوله‌ای، مسطح، یا به صورت توده‌هایی بی‌شکل باشند. بیشتر اسفنجها دارای شکلی نامتقارن‌اند. قطر این جانوران از یک میلی‌متر تا دو متر متغیر است. شاخۀ اسفنجها به 3 رده تقسیم می‌شود: اسفنجهای آهکی، اسفنجهای شیشه‌ای و اسفنجهای معمولی. 
اسکلت اسفنجهای آهکی از اسپیکولهای 1، 3 یا 4شاخۀ کلسیم‌کربناتی ساخته شده است. این اسفنجها بیشتر روی ‌کف صخره‌ای فلاتهای قاره و در آبهای معتدل و کم‌عمق یافت می‌شوند. بیشترِ آنها کدر و کوچک‌اند و طولشان به‌ندرت به بیش از 15 سانتی‌متر می‌رسد.

1. اسفنجهای صید‌شده روی قایقی در کرانه‌های دریای مدیترانه.
2. نمونه‌هایی از اسفنجهای طبیعی موجود در بازار.
3. نمونۀ اسفنج آب شیرین (جنسِ اسپونگیلا). 
4. کلاثرینا کلاثروس، گونه‌ای از ردۀ اسفنجهای آهکی.
5. ایرکینیا فِلیکس، گونه‌ای از ردۀ اسفجهای معمولی.
6. گونۀ موسوم به سبد گل ونوس، از ردۀ اسفنجهای شیشه‌ای.

اسفنجهای شیشه‌ای بیشتر در کفِ گِلیِ دریاها، در ژرفای زیاد یافت می‌شوند و بدنشان لایۀ برون‌پوش ندارد. اسکلت آنها را غالباً اسپیکولهای سیلیسی 6‌شاخه تشکیل می‌دهند. این اسپیکولها ممکن است به‌هم‌پیوسته باشند و شبکۀ هندسی ظریفی را پدید آورند. اسکلت برخی از این اسفنجها، مانند اسفنجهای سَردۀ (جنسِ) موسوم به سبد گلِ ونوس، زیبا و ارزشمند است. 
ردۀ اسفنجهای معمولی نزدیک به 95٪ از اسفنجها را در بر می‌گیرد. اسفنجهای این رده اسکلتی از جنس اِسپُنجین (اِسپُنژین) دارند که پروتئینی سخت، ولی انعطاف‌پذیر و لاستیک‌مانند است. اسکلت برخی گونه‌های این اسفنجها اسپیکولهای سیلیسی نیز دارد. همچنین، شمار اندکی از آنها فاقد اسکلت‌اند. بیشتر اسفنجهای این رده در‌آبهای کم‌عمق زندگی می‌کنند و اسفنجهای آب ‌شیرین، اسفنجهای‌ شاخی و اسفنجهای خرده‌نانی از این رده‌اند. بسیاری از اسفنجهای دریاییِ این رده بزرگ‌اند و رنگهایی ‌گوناگـون ــ از زرد و نـارنجی و سـرخ تـا قهـوه‌ای و سیاه ــ دارند. 
اسفنجهای آب شیرین جنسی (سَرده‌ای) از ردۀ اسفنجهای‌ معمولی را تشکیل می‌دهند. این اسفنجها در آبهای‌ صاف دریاچه‌ها و جریانهای آرام آب شیرین یافت می‌شوند. اسفنجهای آب شیرین ساختاری ظریف دارند و بـه‌صورت توده‌هایی لایه‌لایه یا شاخه‌شاخه رشد می‌کنند. آنها، به‌سبب جلبکهای روی پوستشان، سبزفام‌اند و حجمشان ممکن است به بیش از 500‘2 سانتی‌متر مکعب نیز برسد. 
اسفنجهای شاخی متعلق به راسته‌های دیکتیوکِراتیدا و دِندروکِراتیدا از ردۀ اسفنجهای معمولی‌اند. اسکلت آنها از اجزاء آلی رشته‌ای ساخته شده است. کُلاژِنِ موجود در این اسفنجها به دو صورت است: کلاژن رشته‌ای پراکنده (مانند دیگر جانوران) و کلاژن به‌صورت اسپنجین. اسفنجهای راستۀ دیکتیوکراتیدا بزرگ و نامنظم‌اند و اسکلتی توری‌شکل از رشته‌های اسپنجین دارند. اسفنجهای تجاری در ‌همین راسته طبقه‌بندی‌می‌شوند. گاهی ‌حلزونهای دریاییِ بی‌صدف، ستاره‌های دریایی و ماهیها از اسفنجهای شاخی تغذیه می‌کنند.
اسفنج خرده‌نانی نیز گونه‌ای از ردۀ اسفنجهای معمولی است. این اسفنجها به‌سبب خرد شدنشان در هنگام برداشت از کف دریا، چنین خوانده می‌شوند. اسفنجهای خرده‌نانی در جاهای کم‌عمق پایین‌تر از ناحیۀ جزر و مد، به شکل لایه‌ای روی سطوح سخت یا جلبکهای دریایی را می‌پوشانند. رنگ آنها از سبز تیره تا زرد روشن متغیر است و بیشتر در شکافهای تاریک و زیر پیش‌آمدگیهای صخره‌ها یافت می‌شوند. ویژگی این اسفنجها داشتن سطحی با برجستگیهای مخروطی فراوان است که هرکدام یک سوراخ (اُسکولوم) در نوک خود دارند. 
زندگیِ برخی از اسفنجها در ارتباط نزدیک با جانوران دیگر است؛ برای نمونه، گونه‌ای از اسفنجها سطح پشتیِ خرچنگهای جنس درومیا را می‌پوشانند و این جانوران را استتار می‌کنند؛ همچنین، اسفنجهای بزرگ غالباً سازواره‌های کوچک‌تری را پناه می‌دهند که به درون بدنشان نفوذ می‌کنند، ولی از بدن اسفنجها تغذیه نمی‌کنند. از معدود دشمنان طبیعی اسفنجها گونه‌ای قارچ است که آفتی جدی برای اسفنجهای تجاری به‌شمار می‌رود.

اسفنجهای تجاری

6 گونه از اسفنجها، از جنسهای اِسپُنگیا (اِسپُنجیا) و هیپواِسپُنگیا (هیپواِسپُنجیا)، مصرف تجاری دارند. اسکلت این اسفنجها تودۀ متخلخل و انعطاف‌پذیری است که تنها از رشته‌های اسپنجین ساخته شده، و فاقد اسپیکولهای سخت است. این اسفنجها را، پس از صید، روی عرشه می‌ریزند و آنها را، معمولاً با راه رفتن رویشان، می‌کوبند؛ سپس رهایشان می‌کنند تا سلولهای زندۀ آنها متلاشی شوند و اسکلتشان برجا بماند. آنگاه این اسکلتها را می‌شویند تا مواد زائدشان جدا شود و پس از خشک کردن، به‌عنوان اسفنج طبیعی، روانۀ بازار می‌کنند. از میان این اسفنجها، اسفنجهای دریای مدیترانه از همه نرم‌تر و مرغوب‌ترند؛ اسفنجهای دریای سرخ از نظر کیفیت در جایگاه بعدی قرار دارند و اسفنجهای دریای کارائیب زبرتر و کم‌دوام‌تر از این دو گروه‌اند.
اسفنج از گذشته‌های دور به‌عنوان جسمی با خاصیت آب‌کشی، کاربرد داشته است. یونانیان باستان اسفنج را برای شست‌وشو به‌کار می‌بردند و سربازان رومی برای نوشیدن از آن استفاده می‌کردند. اسفنجهای تجاری را در آبهای کم‌عمق، با چنگکهای دسته‌بلند صید می‌کنند، اما در آبهای ژرف، غواصان این کار را انجام می‌دهند. امروزه به‌سبب کاهش جمعیت این جانوران و فراگیر شدن اسفنجهای مصنوعی، کاربرد اسفنج طبیعی بسیار کاهش یافته است. اسفنجهای طبیعی موجود در بازار به رنگهای خاکستری روشن یا قهوه‌ای، و بیشتر دارای اشکالی نامنظم‌اند. 

مآخذ

CE, 6th edition; EA, 2006; EB, 1986 (under «sponge», «freshwater sponge», «calcareous sponge», «bread-crumb sponge», «horny sponge», «glass sponge»), 2010 (under «sponge», «Venus´s flower basket»); ME, 2008.
بخش علوم زیستی