اسفراینی، تاج الدین محمد بن محمد

اسفراینی \ esfarāyeni\ ، تاج‌الدین محمد بن محمد بن احمد (د 684ق/ 1285م)، مشهور به فاضل و صاحبی، ادیب ایرانی عربی‌نویس. از وی آثار متعددی بر جای مانده است، اما شگفت آنکه کوچک‌ترین آگاهی اززندگی‌اش در دست نیست. از آثار او نیز تقریباً هیچ خبری دراین‌باره نمی‌توان به دست آورد (سیوطی، 219). ظاهراً نیاکان اسفراینی اهل دانش بوده‌اند، زیرا او در آثار خود اشاره می‌کند که برخی مباحث نحوی را نزد نیایَش آموخته بوده است (عبدالجلیل، 29-30). نکتۀ دیگری که از زندگی او معلوم شده، آن است که وی کتاب لب‌الالباب را برای وزیر شمس‌الدین صاحب دیوان نوشته است (حاجی‌خلیفه، 1545). 

آثـار 

الف ـ چاپی 

1. الضوء، یا ضوء المصباح. مؤلف چنان‌که خود اشاره کرده، بر المصباح مطرّزی در نحو شرحی نوشته بوده، و آن را المفتاح فی شرح المصباح خوانده بوده است؛ سپس همان را تلخیص کرده، و الضوء نامیده است (نک‍ : همو، 30). این کتاب در لکهنو (1850م) چاپ شده است.
2. اللباب فی النحو. این کتاب بی‌تردید مهم‌ترین اثر اسفراینی است، چندان‌که در منابع، عموماً از او با عنوان «صاحب اللباب» نام برده می‌شود (نک‍ : حاجی خلیفه، 1543-1566). 

ب ـ خطی 

1. حـواشـی اللبـاب (GAL, S, 520)؛ 2. رسـالـة فی الجملـة الخبریة، رساله‌ای در4 صفحه، در باب جمله، که اسفراینی آن را بر کسی املا کرده است (همان‌جا)؛ 3. شرح القصیدة الطنطرانیة، که در آن، اسفراینی قصیدۀ بسیار متصنعی از احمد بن عبدالرزاق طنطرانی مراغی (د 485ق/ 1092م) در مدح خواجه نظام‌الملک را شرح کرده است (نک‍ : سید، 57)؛ 4. فاتحة الاعراب باعراب الفاتحة (عبدالجلیل، 36)؛ 5. لب الالباب، در نحو (نک‍ : همو، 34-36). 

مآخذ

حاجی‌خلیفه، کشف، ج 2؛ سید، فؤاد، فهرست المخطوطات...، دارالکتب [المصریة]، قاهره، 1380-1383ق/ 1961-1963م، ج 2؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابوبکر، بغیة الوعاة، به‌کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384ق/ 1964م، ج 1؛ عبدالجلیل، محمد بدری، الاسفرایینی و منهجه فی درس النحو، بیروت، 1404ق/ 1984م؛ نیز:

GAL, S, vol. I. 

آذرتاش آذرنوش (دبا)