اسفدن

اِسفِدِن \ esfeden\ ، نام شهری کهن و نیز دشتی در شهرستان قاینات (قائنات) در استان خراسان جنوبی.

شهر اسفدن

اسفدن با 200،1 متر ارتفاع از سطح دریا، در ´47 °59 طول شرقی و ´39 °33 عرض شمالی، در 62 کیلومتری جنوب شرقی شهر قاین (مرکز شهرستان) قرار دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای...، 9). این شهر در دشت اسفدن واقع شده است (نک‍ : حاتمی‌نژاد، 62) و کوه شاه آزکوه (یا شاهازکوه، به ارتفاع 328،2 متـر) با جهت شمـال غربـی ـ جنوب شرقـی ( فرهنگ جغرافیایی کوههای...، 114) در شمال و شمال شرقی آن قرار دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا). رودهای کندحصر و کلاته احمد، از ریزابه‌های رودخانۀ شور، در اسفدن به هم می‌پیوندند (افشین، 566). این شهر آب و هوایی خشک و معتدل دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا).
اسفدن که اسفندین (استرابادی، 73)، اسفیدن (حافظ ابرو، 44) و اسفند (فنودی، 36) نیز خوانده می‌شد، از کهن‌‌ترین سکونتگاههای قاینات است و درگذشته از آبادیهای بزرگ و معتبر ناحیۀ سنتی زیرکوه قهستان به شمار می‌آمد (حمدالله، 145). این شهـر با قـرار گـرفتـن بر سـر راه قـایـن ـ هرات، از موقعیت گذرگاهی مناسبی برخوردار بود (مک گرگور، 206).
اسفدن در اواخر دهۀ 1320ش، 763 تن جمعیت داشت ( فرهنگ جغرافیایی ایران...، 18) که در سرشماری 1385ش به 145،3 تن (759 خانوار) افزایش یافت (درگاه...‌). پیشۀ اصلی ساکنان اسفدن کشاورزی است و آب مورد نیاز از رودخانه و چاه تأمین می‌شود. مهم‌ترین محصولات زراعی اسفدن، زعفران و گندم است و دامداری، باغداری و قالی‌بافی نیز در آنجا رواج دارد. ساکنان این شهر مسلمان و شیعه‌اند و به فارسی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیهای، همان‌جا). اسفدن که در ناحیۀ لرزه‌خیز قاین واقع شده، بارها از زمین لرزه‌‌های شدید خسارت دیده است که از آن جمله می‌توان از زمین‌لرزه‌های 1358ش و 20 اردیبهشت 1376 نام برد (رمضی، 31، 102).

دشت اسفدن

این دشت با 100،1 کم‍ 2 وسعت (طرح...، 120)، در شرق شهرستان قاینات واقع شده است و از شمال به کوههای سرتخت و کهنه، از شرق به شاه‌آزکوه و گریانه، از جنوب به کوههای درگرد، مناوند و انجیری، و از غرب به کوههای ورزق، چغوکی و بلکی محدود است (حاتمی‌نژاد، همان‌جا). حداکثر ضخامت آبرفتهای دشت اسفدن 150، و میانگین آنها 70 متر است (طرح، همان‌جا). ارتفاع این دشت از سطح دریا از 100،1 تا 823،2 متر است (رمضی، 72). رودهای خونیک، شاخن و افین، که به حوضۀ‌ رود هامون تعلق دارند، مهم‌ترین جریانهای سطحی این دشت به‌شمار می‌آیند‌. سطح آبهای زیرزمینی دشت اسفدن بالاست، از این رو، بهره‌گیری از قنات در آنجا رواج دارد (حاتمی‌نژاد، همان‌جا). 

مآخذ

استرابادی، جهانگشای نادری؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش، ج 1؛ حاتمی‌نژاد، حسین، جغرافیای شهرستان قائنات، مشهد، 1380ش؛ حافظ‌ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، تاریخ حافظ ابرو، به‌کوشش دوروتئا کراوولسکی، ویسبادن، 1982م، ج 2؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب؛ درگاه ملی آمار؛ رمضی، حمیدرضا و دیگران، زمین لرزۀ 20 اردیبهشت 1376 زیرکوه قائنات، تهران، 1376ش؛ طرح توسعۀ جنوب خراسان، سازمان برنامه و بودجۀ استان خراسان، مشهد، 1374ش، ج 1؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (قاین)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1363ش، ج 65؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها): استان نهم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1329ش، ج 9؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور (خراسان، ...)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش، ج 4؛ فنودی، عبدالحسین، تاریخ قاینات (مرآت المکنونات فی تاریخ القاینات)، به کوشش محمود رفیعی، تهران، 1383ش؛ مک گرگور، چارلز مِتکَف (ض: سی. ام. مک گرگر)، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال غربی افغانستان در 1875م، ترجمۀ اسدالله توکلی طبسی، مشهد، 1368ش، ج 2.

احمد آرین‌نیا