اسطرلاب

بر پایۀ یكی از گزارشها، از مجموع‌ 165 اسطرلاب‌ كهن‌ مربوط به‌ مشرق‌‌زمین‌ كه‌ با دقت‌ بررسی شده‌اند، 65 نمونه‌ ساخت‌ ایرانیان‌، 27 نمونه‌ ساخت‌ مسلمانان‌ هندوستان‌، 8 نمونه‌ ساخت‌ هندوان‌، 21 نمونه‌ ساخت‌ عربها (یعنی مصریان‌، سوریان‌ و عراقیان)، و 42 نمونه‌ ساخت‌ صنعتگران‌ اسپانیا و مسلمانان‌ شمال‌ آفریقا، و دو نمونه‌ ساخت‌ یهودیان‌ است‌. همان‌گونه كه‌ دیده‌ می‌شود، در این‌ فهرست‌ ایرانیان‌ در رأس‌ قرار دارند (همان‌جا).
مورلی بر آن‌ است‌ كه‌ كهن‌ترین‌ اسطرلاب‌ موجود ساخت احمد بن‌ خلف‌ مروزی است‌ و در 293ق‌/ 906م‌ برای مقتدر، خلیفۀ عباسی،‌ ساخته‌ شده‌ است؛ اما درِكِر تاریخ‌ ساخت‌ آن‌ را 339ق‌/ 950م‌ می‌داند و داسكیو بر آن‌ است‌ كه‌ این‌ اسطرلاب‌ در سدۀ 12 یا 13م از روی یك‌ نمونۀ کهن‌ ساخته‌ شده‌ است‌ (هارتنر، 2532).
احتمالاً كهن‌ترین‌ اسطرلابی كه‌ تاكنون‌ برجا‌ مانده‌، در 374ق‌/ 984م‌ به‌ دست‌ دو برادر اصفهانی به‌ نامهای احمد، و محمد بن‌ ابراهیم‌ در اصفهان‌ ساخته‌ شده‌ است‌. این‌ اسطرلاب‌ كه‌ به‌ رغم‌ كهنگی‌، مهارت‌ سازندگانش‌ را به‌ خوبی نشان‌ می‌دهد، در موزۀ اَشمولیَنِ‌ آكسفرد نگهداری می‌شود (همان‌جا).

مآخذ

ابن‌خلكان‌، وفیات‌، ج 6؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ ابوعلی فارسی‌، قطعه‌ای از مقـاصد ذوی الالبـاب‌ فی العلم‌ بالعمل‌ بـالاصطرلاب‌ (نک‍: مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ ابـونصر قمـی، حسن‌، المدخل‌ الی علم‌ احكام‌ النجـوم‌، نسخـۀ خطی كتـابخانۀ ملی تبریز، شم‍ 3463؛ آستان قدس، فهرست الفبایی؛ بیرونی‌، ابوریحان‌، استیعاب‌ الوجـوه‌ الممكنة فی صنعـة الاسطرلاب، نسخۀ خطی كتابخانۀ آستان‌ قدس رضوی‌، شم‍ 3319؛ همو، التفهیم‌ لاوائل‌ صناعة التنجیم‌، به‌كوشش‌ جلال‌الدین‌ همایی‌، تهران‌، 1362ش‌؛ همو، الدرر فی سطح الاكر (نک‍ : مل‍ ، دلال‌)؛ همو، فی علم‌ الاسطرلاب‌، نسخۀ خطی كتابخانۀ آستان قدس‌ رضوی‌، شم‍ 31؛ همو، القانون‌ المسعودی‌، دائرةالمعارف العثمانیة، حیدرآباد دكن‌، 1374ق‌/ 1955م‌، ج 2؛ همو، قطعه‌ای از افراد المقال‌ فی امر الظلال‌ (نک‍: مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ همو، قطعه‌ای از مقدمۀ رسالة فی استعمال‌ الاسطرلاب‌ (نک‍ : مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ خوارزمی‌، محمد بن احمد، مفاتیح‌ العلوم‌، به‌کوشش خرلوف فان فلوتن (وان ولوتن)، لیدن‌، 1895م‌؛ زرقالی‌، ابراهیم‌، قطعه‌ای از رسالة فی العمل‌ بالاسطرلاب‌ (نک‍ : مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ شهمردان‌ بن‌ ابی‌الخیر، روضة المنجمین‌، چ‌ تصویری‌، به‌كوشش‌ جلیل‌ اخوان‌ زنجانی‌، تهران‌، 1409ق‌/ 1368ش‌؛ صاعد اندلسی‌، طبقات‌ الامم‌، به‌كوشش‌ لویس‌ شیخو، بیروت‌، 1912م‌؛ صوفی‌، عبدالرحمان‌، «كتاب‌ العمل‌ بالاسطرلاب‌»، كتابان‌ فی العمل‌ بالاسطرلاب‌، رباط، 1415ق‌/ 1995م‌؛ عواد، كوركیس‌، «اسطرلاب‌ و ما الف‌ فیه‌ من‌ كتب‌ و رسائل‌ فی العصور الاسلامیة»، سومر، 1957م‌، ج‌ 13، شم‍ 1 و 2؛ فرنسیس‌، بشیر و ناصر نقشبندی‌، «اسطرلابات‌ فی دار الآثار العربیة فی بغداد»، همان؛ قفطی‌، علی بن یوسف، تاریخ‌ الحكماء، به‌کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ‌، 1903م‌؛ كوشیار بن لبان‌، بخشی از كتاب‌ الاصطرلاب‌ (نک‍ : مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ ماشاءالله‌ یهودی‌، قطعه‌ای از العمل‌ بالاسطرلاب‌ (نک‍: مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ مراكشی‌، حسن‌، جامع‌ المبادی و الغایات‌ فی علم‌ المیقات‌، چ‌ تصویری‌، فرانكفورت‌، 1984م‌؛ موسی بن‌ ابراهیم‌، قطعه‌ای از رسالة فی الاسطرلاب‌ (نک‍ : مل‍ ، كینگ‌، «ریشه‌...»)؛ نالینو، كارلو، علم‌‌الفلك‌، رم‌، 1911م‌؛ نصیرالدین‌ طوسی‌، بیست باب‌ در معرفت‌ اسطرلاب‌، به‌كوشش‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌، 1335ش‌؛ یعقوبی‌، احمد بن اسحاق، تاریخ، به‌کوشش مارتین تئودور هاوتسما (هوتسما)، لیدن، 1883م (ب چ 1969م)، ج 1؛ نیز: 

Dallal, A., «Bīrūnī’s Book of Pearls Concerning the Projection of Spheres», Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, ed. F. Sezgin, Frankfurt, 1987-1988, vol. IV; EB, 1978; EI 2; GAS ; Goldstein, B. R., Theory and Observation in Ancient and Medieval Astronomy, London, 1985; Hartner, W., «The Principle and Use of the Astrolabe», SPA; King, D., «Die Astrolabiensammlungen des germanischen Nationalmuseums», tr. K. Maier, Focus Behaim Globus, Nürnberg, 1993; id., «The Origin of the Astrolabe According to the Medieval Islamic Sources», Islamic Astronomical Instruments, London, 1987; Klamroth, M., «Über die Auszüge aus griechischen Schriftstellern bei al-Jaʿqûbî», ZDMG, 1888, vol. XLII; Kunitzsch, P., The Arabs and the Stars, Northampton, 1989; North, J. D., «The Astrolabe», Scientific American, 1978, no. 230; PR, vol. II(2); Ptolemy, The Almagest, Britannica Great Books, Chicago, 1952, vol. XVI; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927-1947, vol. I; Schoy, K., Beiträge zur arabisch-islamischen Mathematik und Astronomie, Frankfurt, 1988, vol. II; Steinschneider, M., Die arabischen Übersetzungen aus dem Griechischen, Graz, 1960; Suter, H., Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900; Toomer, G., «Theon of Alexandria», DSB, vol. VIII; Van der Werden, «Mathematics and Astronomy in Mesopotamia», ibid., vol. XV; Wiedemann, E., Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschafsgeschichte, Frankfurt, 1984, vol. II; Woepcke, F., Arabisches Astrolabium, Berlin, 1858.
محمدعلی‌ مولوی (دبا)‌