اسحاق

اسحاق (ع) \ eshāq\ ، پیامبر و نیای قوم بنی‌اسرائیل که در قرآن کریم بارها از او یاد شده است. 
بنابر روایت عهد قدیم، خداوند ابراهیم خلیل‌(ع) را در ‌99سالگی بشارت داد که همسرش ساره را برکت داده است و از وی پسری به او خواهد بخشید، پسری که او نیز برکت خواهد یافت و امتها از وی پدید خواهند آمد (سفر پیدایش، 17: 16-17). همچنین در عهد عتیق اشاره شده است که ابراهیم (ع) او را در 8 روزگی به فرمان خداوند ختنه کرد و سپس به مناسبت از شیر گرفتن او جشنی بزرگ برپا داشت (همان، 21: 4، 8).
به روایت عهد عتیق، اسحاق در 37 سالگی مادر خویش را از دست داد (همان، 23: 1) و در 40 سالگی ازدواج کرد (همان، 25: 20). برپایۀ اشارات سِفر پیدایش، زوجۀ وی، رِفقه، دختر بتوئیل، پسرِ برادر ابراهیم(ع)، بوده است (باب 24؛ EJ1، ذیل «اسحاق»). ثمرۀ این پیوند پس از 20 سال دو پسر توأم بود. فرزند نخست را عیسو و دیگری را که به دنبال وی به دنیا آمده بود، یعقوب نام نهادند. با گذشت زمان، عیسو صیادی ماهر، و محبوب اسحاق شد و یعقوب که مورد علاقۀ رفقه بود، به چادرنشینی (شبانی) روی آورد (سفر پیدایش، 25: 22، 24، 26-28).
برپایۀ سفر پیدایش، اسحاق در اواخر عمر، درحالی‌که پیر و نابینا شده بود، بر آن شد تا یکی از فرزندانش را وصی خود سازد و این جایگاه در نهایت نصیب یعقوب شد (باب 37). اسحاق پس از این وصیت، 20 سال دیگر زندگی کرد و سرانجام در 180 سالگی در حبرون درگذشت (پیدایش، 35: 28). پسرانش، یعقوب و عیسو، او را در مقبرۀ پدرش، واقع در مَکفیله به خاک سپردند (همان، 35: 29، 49: 30-31؛ برای دیگر گزارشها از روایات یهودی، نک‍ : EJ 1، همان‌جا).
نام اسحاق 17 بار در قرآن کریم ذکر شده است. روایات اسلامی در کلیات با روایت عهد عتیق هماهنگی دارد، اگرچه برپایۀ نظر مشهور میان مسلمانان، برخلاف روایت عهد عتیق، فرزند ذبیح ابراهیم (ع)، اسماعیل (ع) بوده، در برخی از روایات، ذبیح بودن اسحاق نیز تأیید شده است (نک‍ : نحاس، 431؛ طبری، 51 بب‍ ؛ نیز مجاهد، 543؛ فرزدق، 284؛ ابن‌سلام، 147؛ ابن‌قتیبه، 35؛ احمد بن حنبل، 306-307).
رأی غالب میان مفسران آن است که این‌گونه روایات تأثیرپذیرفته از منابع اسرائیلیات بوده است و نمی‌توان آنها را به‌عنوان روایات اصیل تلقی کرد (ثعلبی، 91-92؛ ابن‌کثیر، 149؛ سیوطی، 105). دربارۀ سن اسحاق به هنگام درگذشت، آرای مختلفی بیان شده، ولی گفتنی است که برخی سال وفات او را برای بنی‌اسرائیل مبدأ تاریخ شمرده‌اند (نک‍‌ : ابن‌‌‌قتیبه، 38؛ مسعودی، مروج الذهب، 46-47، التنبیه و الاشراف، 208؛ ثعلبی، 102؛ نیز نک‍‌ : مجلسی، 113).
شهرت و منزلت اسحاق در میان مسلمانان به پایه‌ای است که به موازات رسانیدن نسب عرب به اسماعیل، گاه نسب برخی از اقوام غیر عرب را به‌طور نمادین به اسحاق رسانده‌اند؛ مثلاً در سده‌های نخستین، برخی را تصور بر آن بوده است که ایرانیان نسب به او می‌برده‌اند و گاه چنین پنداشته می‌شده است که نام دیگر منوچهر ــ نیـای بزرگ ایرانیان ــ یعیش بن ویزک است و به گمان اینان، ویزک تغییر‌یافتۀ واژۀ اسحاق بوده است (نک‍ : ابن‌فقیه، 197؛ ابن‌عبدربه، 409؛ مسعودی، همان، 108-110).

مآخذ

ابن‌سلام جمحی، محمد، طبقات الشعراء، به‌کوشش یوزف هل، بیروت، 1402ق/ 1982م؛ ابن‌عبدربه، احمد، العقد الفرید، به‌کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، 1402ق/ 1982م، ج 3؛ ابن‌فقیه، احمد، مختصر کتاب‌البلدان، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1302ق/ 1885م؛ ابن‌قتیبه، عبدالله،‌ المعارف، به‌کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1388ق/ 1969م؛ ابن‌کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، 1408ق/ 1988م، ج 1؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313ق، ج 1؛ ثعلبی، احمد بن محمد، قصص الانبیاء، قاهره، 1374ق/ 1955م؛ سیوطی، عبدالرحمان بن ابوبکر، الدر المنثور، بیروت، 1403ق/ 1983م، ج 7؛ طبری، تفسیر، ج 23؛ فرزدق، همام بن غالب، دیوان، بیروت، 1414ق/ 1994م، ج 2؛ مجاهد بن جبر، تفسیر مجاهد، به‌کوشش عبدالرحمان طاهر سورتی، اسلام‌آباد، 1396ق/ 1976م؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م، ج 12؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، به‌کوشش دخویه، لیدن، 1894م؛ همو، مروج الذهب، به‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ نحاس، احمد، اعراب القرآن، به‌کوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، 1405ق/ 1985م، ج3؛ نیز:

EJ 1.
فرامرز حاج منوچهری (دبا)