اسحاق بن ناتان قرطبی

اسحاقِ بنِ ناتانِ قُرطُبی \eshāq-ebn-e nātān-e qortobi\ ، مترجم عربی سدۀ 14م از مردم قرطبه (کُردُبا) در جنوب اسپانیا. او احتمالاً در اوایل سدۀ 14م در این شهر (یا به روایتی در شاطبه/ خاتیوا) زاده شد و در میانۀ این سده و به‌ویژه در 1347م در مایورکا به ترجمه مشغول بود (اشتاین‌اشنایدر، «ترجمه‌ها...»، 362، «آثار عربی...»، 209, 232). شاید به همین سبب، گاه وی را از مردم این شهر دانسته‌اند (برای نمونه، سارتن، II/ 370). 
آثار مهم اسحاق که بیشتر ترجمۀ عبری برخی آثار فلسفی و دینی عربی‌اند، بدین شرح است: 
1. ترجمۀ رساله‌ای از ابوحامد محمد غزالی در پاسخ به پرسشهایی که از وی شده بود (اشتاین‌اشنایدر، «ترجمه‌ها»، 338). از متن عربی این رساله که شاید عنوان آن رسالة لأبی حامد الغزالی فی جواب مسائل سُئل عنها (نک‍ : مالتر، I/ v) بوده است، نشانی در دست نیست. حاجی‌خلیفه (ص 159) اثری را با عنوان الأجوبة المسکنة عن الأسئلة المبهتة (پاسخهای دندان‌شکن به پرسشهای شگفت‌انگیز) به غزالی نسبت می‌دهد که گویا غزالی همۀ پاسخهای یادشده در آن را از کتاب احیاء العلوم خود بیرون کشیده بوده است. اگر چنین باشد، بعید است که این اثر همان رسالۀ ترجمه‌شده توسط اسحاق بن ناتان باشد. سارتن (III/ 436) سال 1347م را به‌عنوان زمان ترجمۀ این اثر یاد کرده، درحالی‌که این تاریخ مربوط به استنساخ یکی از دست‌نویسهای این اثر است (نک‍ : اشتاین‌اشنایدر، همان‌جا) و چه بسا ترجمه زودتر از این به انجام رسیده باشد. هاینریش مالتر نخست در اثری که در 1894م با عنوان «رسالۀ ابوحامد غزالی...» در برلین منتشر ساخت، متن عربی اثر غزالی را بر پایۀ ترجمۀ اسحاق بن ناتان و با مراجعه به سخنان خود غزالی در مقاصد الفلاسفة بازسازی کرد و به موازات متن عبری به چاپ رساند (I/ xxi ff.). سپس در 1896م همان اثر را با افزودن متن تصحیح‌شدۀ ترجمۀ اسحاق در جلدهای نخست و دوم مجموعه‌ای با همان نام در فرانکفورت منتشر کرد (همو، II/ 3). 
2. ترجمۀ مقالة فی التوحید موسی بن میمون اسرائیلی، مشهور به ابن‌میمون (ه‍ م)، که در میانۀ سدۀ 14م در مایورکا با عنوان «مئامر ها ـ یهود»، به عبری درآمده است (اشتاین‌اشنایدر، همان‌جا، نیز «آثار عربی، 208-209»، «آثار جدلی و...»، 355، «مقدمه بر...»، passim؛ سارتن، III/ 436). اشتاین‌اشنایدر آن را با حواشی و خلاصه‌ای به آلمانی، در مجموعه‌ای به نام «شنه هـا ـ مئـوروت» در 1847م (بـا تـاریخ چـاپ 1846م) در برلین منتشر کرده است. 
3. ترجمۀ شرح ابوعبدالله محمد بن ابی‌بکر بن محمد تبریزی (دانشمندی گمنام از سدۀ 7ق) بر 25 مقدمۀ ابن‌میمون در اثبات باری‌تعالیٰ، که در بخش دوم دلالة الحائرین آمده است. اسحاق این ترجمه را در 1347م و در روزگار اقامت در مایورکا به پایان رسانده است. متن عبری در 1556م در فِرّارا و در 1574م در ونیز چاپ شده است (اشتاین‌اشنایدر، «ترجمه‌ها»، 361-362؛ فریدلندر، xxxv؛ سارتن، III/ 437؛ قس: ولفنسون، 128، که هنگام ارجاع به همین مآخذ، سال ترجمه را به اشتباه، 1556م آورده است). ترجمۀ عبری دیگری از این اثر نیز به قلم مترجمی ناشناس در دست است (اشتاین‌اشنایدر، همان‌جا). متن عربی برخلاف تصور سارتن (همان‌جا) از میان نرفته، و در 1369 و 1413ق در قاهره و در 1360ش (همراه با ترجمۀ فارسی) در تهران به چاپ رسیده است. 
ترجمۀ رساله‌ای دربارۀ واجب‌الوجود و صدور اشیاء، نوشتۀ یوسف بن یهودا بن یعقوب بن عقنین (اکنین)، نیز منسوب به اسحاق است. به نظر برخی محققان، نویسندۀ این اثر همان ابن‌سمعون (ه‍ م)، شاگرد نامدار ابن‌میمون است. برخی پژوهشگران در انتساب این ترجمه به اسحاق بن ناتان تردید روا داشته‌اند (اشتاین‌اشنایدر، «ترجمه‌ها»، 406-407، «آثار عربی»، 230-232؛ سارتن، II/ 381, III/ 436-437). موریتس لُوی متن تصحیح‌شدۀ این ترجمه را همراه با ترجمۀ آلمانی در 1879م در برلین به چاپ رسانده است. یهودا لِئون ماگناس نیز این اثر را موضوع پایان‌نامۀ دکتری خود در دانشگاه هایدِلبرِگ قرار داد که در 1904م در برلین به چاپ رسید (سیرات، 431). 

مآخذ

حاجی‌خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، به‌کوشش گوستاو فلوگل، لایپزیگ، 1835م، ج 1؛ ولفنسون، اسرائیل، موسی بن میمون، حیاته و مصنفاته، قاهره، 1355ق/ 1936م، نیز: 

Friedländer, M., introd. to The Guide for the Perplexed by Moses Maimonides, London, 1910; Malter, H., Die Abhandlung des Abû Hâmid Al-Gazzâî Antworten auf Fragen, die an ihn gerichtet wurden, Frankfurt am Main, 1896; Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1927-1947; Sirat, C., A History of Jewish Philosophy in the Middle Ages, Cambridge, 1990; Steinschneider, M., Die Arabische Literatur der Juden, Frankfurt am Main, 1902 (repr. Hildesheim, 1964); id., Die Hebraeischen Uebersetzungen des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin, 1893; id., Introd. to Maamar Ha-Jichud (Abhandlung über die Einheit) Moses Ben Maimon, Berlin, 1846; id., Polemische und apologetische Literatur in arabischer Sprache, Leipzig, 1877 (repr. Hildesheim, 1966). 
یونس کرامتی