استفهام

ج ـ ضمایر استفهام 

1. ما (چه؟). این کلمه در زبان کهن هم برای اشخاص و هم برای اشیاء به‌کار می‌رفته است، اما رفته‌رفته، به اشیاء اختصاص پیدا کرده است (مبرد، 2/ 296؛ بلاشر، 204). مصوت بلندِ «آ» (ā) در این ضمیر پس از حروف جر به‌صورت کوتاه « ـَ » (a) تبدیل می‌شود: بِمَ، لِمَ، فیمَ... و در هنگام وقف به شکل بِمَه، عَمَّه، ... در می‌آید. گروهی نیز شکلهای بِم، لِم، علام و فیم را به‌کار می‌بـرده‌انـد (نک‍ : سیبـویـه، 4/ 164؛ زمخشـری، 59؛ ابـن‌یعیـش، 4/ 8، 9؛ ابن‌انباری، 299؛ نیز نک‍ : رایت، I/ 274). شکل کوتاه‌شدۀ «ما» (مَ) به تنهایی نیز در جمله به‌کار می‌رفته است (سیبویه، 4/ 164-165؛ نیز نک‍ : رایت، I/ 275). گاه کلمۀ «اذا» پس از «ما» قرار می‌گیرد (ماذا) که در این حالت، برخی آنها را یک کلمه و برخی دو کلمه دانسته‌اند و بر همین اساس، دستورنویسان برای «ماذا» دو معنی تشخیص داده، و برای پاسخ آن دو اعراب قائل شده‌اند، مثلاً در جملۀ «ما ذا صنعتَ؟» (= آنچه ساختی، چیست؟)، «ذا» به معنای الذی است؛ بنابراین، پاسخ چنین است: «متاعٌ حسن»؛ اما در جملۀ «ماذا صنعتَ؟» (= چه ساختی؟)، «ذا» با «ما» تشکیل یک کلمه داده است؛ بنابراین، پاسخ چنین خواهد بود: «متاعاً حسناً» (نک‍ : سیبویه، 2/ 416-417؛ زمخشری، 60-61). اما معمولاً، ماذا یک کلمه محسوب می‌شود و افزوده‌شدن «ذا» تنها پرسش را فعال‌تر می‌کند (فلیش، 76). در موارد مقتضی ممکن است معنای «ما» با یک حرف جر تعیین شود: مانند: ممّا، عَمّا، ... (بلاشر، 407). 
2. مَن (که؟). این کلمه برای پرسش دربارۀ شخص (مرد یا زن) به‌کار می‌رود (نک‍ : مبرد، همان‌جا) و مبنی است، اما عربهای بدوی هرگاه مسؤولٌ‌عنه نکره می‌بود، «مَن» را به صورت مذکر و مؤنث در مفرد و مثنى و جمع صرف می‌کردند (سیبویه، 2/ 408-409؛ مبرد، 2/ 306- 308؛ زمخشری، 59). 
«ذا» ممکن است پسوند «مَن» قرار گیرد که در این حالت ترکیب آن دو (من ذا) پیش از یک موصول واقع می‌شود و پرسشی شدیدتر را به وجود می‌آورد، مثل «من ذا الذی أمر» (نک‍ : سیبویه، 2/ 61؛ نیز نک‍ : رایت، II/ 312؛ فلیش، همان‌جا). 
3. أیّ. «أیّ» و مؤنث آن «أیّة» همواره به‌صورت مفرد، گاه با یک مضافٌ‌الیه و گاه به‌تنهایی به‌کار می‌روند (همو، 79-80؛ بلاشر، 204). در صورتی که «أیّ» مضاف نباشد، می‌توان آن را صرف کرد (نک‍ : سیبویه، 2/ 407؛ مبرد، 2/ 302-303؛ ابن‌یعیش، 4/ 22؛ نیز نک‍ : رایت، I/ 276؛ فلیش، 80-81). «أیّ» گاه مخفف می‌شود و به شکل «أی» همراه با یک پسوند می‌آید: أیهما (به‌جای أیّهما)، أیمَ (به‌جای أیّ ما) و أیش (به‌جای أیّ شیء) (نک‍ : ابن‌هشام، 77؛ رایت، همان‌جا). «أیّ» همچنین با «ما» یا «مَن» ترکیب می‌شود و ادات پرسشی جدیدی به‌وجود می‌آورد: أیّما، أیّمَن (همو، I/ 270). شایان ذکر است که به‌جای «أیّ» با اسمی که در حالت اضافه به دنبال آن می‌آید، می‌توان أیّما را نیز به‌کار برد: «أیّما (یا أیّنا) احبُّ الیک؛ هو أم انا؟» (همو، I/ 276). 
هنگام پرسش از یک اسم نامعین، «أیّ» همان اعرابی را می‌گیرد کـه آن اسم نـامعین در جملـه دارد: مثلاً«ــ رأیتُ رجلاً ــ أیّـاً ؟»، « ــ جـاء رجـلٌ ــ أیٌّ؟»، «ــ مـررت بـرجـلٍ ــ أیٍّ» (زمخشری، 60). 
4. کَم. این کلمه برای پرسش از مقدار به‌کار می‌رود و معمولاً پس از آن برای رفع ابهام، قیدی منصوب قرار می‌گیرد. نحویان کوفه بر آن‌اند که «کَم» در اصل «کَمَ» یا «کما» بوده که مصوت کوتاهِ « ـَ » (a) یا مصوت بلند «آ» (ā) در اثر کثرت استعمال حذف شده است (نک‍ : ابن‌انباری، 298-303). 

مآخذ

ابن‌انباری، عبدالرحمان، الانصاف، به‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1964م، ج 1؛ ابن‌جنی، عثمان، الخصائص، به‌کوشش محمدعلی نجار، قاهره، 1374ق/ 1955م، ج 2؛ ابن‌هشام، عبدالله، مغنی اللبیب، به‌کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، داراحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا، ج 1؛ ابن‌یعیش، یعیش، شرح المفصل، عالم الکتب، بیروت، بی‌تا؛ آذرنوش، آذرتاش، آموزش زبان عربی، تهران، 1373ش، ج 2؛ استرابادی، محمدمهدی، شرح الرضی علی الکافیة، به‌کوشش یوسف حسن عمر، 1398ق/ 1978م، ج 4؛ خطیب قزوینی، محمد، الایضاح فی علوم البلاغة، به‌کوشش عبدالمنعم خفاجی، بیروت، 1405ق/ 1985م، ج 1؛ زمخشری، محمود بن عمر، المفصل فی النحو، به‌کوشش ینس پیتر بروخ، لایپزیگ، 1296ق/ 1879م؛ سکاکی، یوسف، مفتاح العلوم، به کوشش نسیم زرزور، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، به‌کوشش عبدالسلام محمد هارون، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ مبرد، محمد بن یزید، المقتضب، به‌کوشش محمد عبدالخالق عضیمه، بیروت، 1382ق/ 1963م؛ نیز: 

Blachère, R., Grammaire de l'arabe classique, Paris, 1960; Cantarino, V., Syntax of Modern Arabic Prose, London, 1974, vol. I; EI 2; Fleisch, H., Traitè de philologie arabe, Beirut, 1990, vol. II; Wright, W., A Grammar of the Arabic Language, Cambridge, 1955. 
بابک فرزانه