استغفار

استغفار \ esteqfār\ ، اصطلاح قرآنی، به معنی درخواست آمرزش از خداوند. این واژه در لغت به‌معنی طلب بخشایش است.
استغفار دعایی است که با آن انسان آمرزش گناهان خود را از خداوند می‌طلبد. بنابر روایات، بهترین و کامل‌ترین دعا، استغفار است (کلینی، 504؛ نیز نک‍ : مجلسی، 283). استغفار معمولاً با عبارت «اَسْتَغْفِرُاللّٰهَ رَبّی...» صورت می‌گیرد. برخی استغفار را طلب مغفرت به‌وسیلۀ دعا، همراه با توبه از گناهان (طوسی، 321)، و برخی دیگر آن را طلب مغفرت پس از پی‌بردن به زشتی معصیت و دوری از آن دانسته‌اند (جرجانی، 11). برخی بر جنبۀ عملی استغفار بسیار تأکید کرده‌اند (ابن‌قیم، 136). 
در شماری از آیات قرآنی، استغفار و توبه ملازم یکدیگرند. در روایات اهل بیت(ع)، تفارق آشکاری میان استغفار و توبه دیده نمی‌شود. با توجه به آیات و روایات، نه تنها گنهکاران، بلکه مؤمنان و حتى ائمه(ع) و پیامبر اکرم(ص) نیز مأمور به استغفارند. از نظر قرآن کریم، مؤمن واقعی کسی است که از گناهان خود بی‌درنگ آمرزش طلبد و پیامبر(ص) را برای استغفار، شفیع سازد (نک‍ : آل عمران/ 3/ 135؛ نساء/ 4/ 64). 
اگرچه استغفار در هر زمان و مکان امری پسندیده است، بر استغفار در سحرگاهان (آل‌عمران/ 3/ 17)، در ایام حج (بقره/ 2/ 199) و بـرخـی منـاسبتهـای دیگـر (نک‍ : نهج‌البلاغـة، خطبـۀ 190؛ نیز مجلسی، 214) تأکید شده است.
مشهورترین و متداول‌ترین عبارت استغفار، «اَسْتَغْفِرُ اللّٰه [رَبّی] و اَتوبُ الیه» است، اما هر نیایشی که در آن طلب مغفرت باشد، نیز استغفار شمرده می‌شود. با توجه به اهمیت استغفار در فرهنگ اسلامی، ذکر «استغفرالله ربی و اتوب الیه» در نمازهای یومیه میان دو سجده و نیز پس از تسبیحات اربعه مستحب است (برای تفصیل، نک‍ : الموسوعة...، 35 بب‍‌ ).
در آیات و روایات، از آثار و ثمرات معنوی و مادی استغفار سخن به‌میان آمده است: استغفار حقیقی علاوه بر اجابت و بخشش الٰهی (نساء/ 4/ 110)، مانع از عذاب (انفال/ 8/ 33)، موجب نزول رحمت (نمل/ 27/ 46)، فزونی روزی و توانمندی می‌شود (نوح/ 71/ 10-12؛ هود/ 11/ 3، 52). 
با توجه به نهی از استغفار برای مشرکان، قرآن کریم دربارۀ شبهۀ استغفار ابراهیم(ع) برای پدر مشرک خود، چنین پاسخ آورده است که استغفار او به انگیزۀ وفای به وعده بود و پس از آنکه با اصرار پدر بر دشمنی با خداوند مواجه شد، از او تبرّا جست (نک‍ : توبه/ 9/ 114). 

مآخذ

ابن‌قیم جوزیه، محمد، التوبة، به‌کوشش صابر بطاوی، قاهره، 1410ق/ 1990م؛ الموسوعة الفقهیة، کویت، 1406ق/ 1986م، ج 4؛ جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، قاهره، 1357ق/ 1938م؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، به‌کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، نجف، 1376ق/ 1957م، ج 9؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به‌کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1388ق، ج 2؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م، ج 90؛ نهج‌البلاغة، ترجمۀ جعفر شهیدی، تهران، 1368ش. 

محمدجواد شمس (دبا)