استر و مردخای، مقبره

اِستِـر و مُردِخـای، مقبـرۀ /maqbare-ye ester-o(va) mord[e]xāy\، بنایی در شهر همدان به سبک بناهای ایران پس از اسلام. ساختمان این مقبره سنگی و آجری ساده است و از نشانه‌ها برمی‌آید که در سدۀ 7ق/ 13م بر روی ساختمان کهن‌تری بنا شده است. گویا مقبرۀ اصلی در پی حملۀ تیمور‌لنگ به همدان ویران شده بود (جکسن، 168). این مقبره که در یک گورستان کهنۀ یهودی در نزدیکی میدان اصلی شهر واقع شده است، از زیارتگاههای یهودیان ایران و جهان به‌شمار می‌آید (مصطفوی، 168) و ساختمان آن شامل پنج بخش درگاه، دهلیز، حرم، صفه و شاه‌نشین است (مشکوٰتی، 300).

 درگاه بنا در قسمت شرقی قرار دارد و بسیار ساده و کوتاه است، به‌گونه‌ای‌که برای ورود به ساختمان، باید به‌اجبار، خم شد. این ورودی درِ سنگیِ یک لنگه‌ای دارد که روی پاشنۀ ناهمواری می‌چرخد، که آن نیز از سنگ تراشیده شده است. این درِ سنگی با کلون و چفت باز و بسته می‌شود (قراگوزلو، 104).
بخش دیگر مقبره، دهلیزی کوتاه است و به فضای مربع‌شکلی به نام حرم ختم می‌شود که طول هر ضلع آن حدود 5/ 3 متر است. بر بالای دیوار حرم کتیبه‌ای به خط برجستۀ عبری، گچ‌بری شده است. در سرداب مقبره دو گور وجود دارد که ظاهراً یکی از آنِ استر، ملکِۀ یهودی دربار هخامنشی و بانوی خشیارشا، و دیگری از آنِ عموی استر، مردخای است. در محوطۀ حرم دو تابوت منبت‌کاری‌شده از چوب آبنوس قرار دارد، که یکی از دیگری اندکی کوچک‌تر است.
یکی از تابوتها کهنه‌تر است و 90 سانتی‌متر عرض، 73/ 1 متر طول، و 09/ 1 متر ارتفاع دارد. گویا این تابوت، با توجه به نوع منبت‌کاری، از آثار سدۀ 8 ق باشد. این تابوت دارای نوشته‌هایی به خط برجستۀ عبری است که در آن، زمان ساخت بنا 651،3 سال پس از خلقت آدم آمده است. در پایین تابوت نام استر نوشته شده است (نک‍ : مصطفوی، 174؛ DA, 501). ترجمۀ بخش مربوط به وقف کنندۀ تابوت چنین است: «امر کرد به ساختن این صندوق، بانوی عفیفۀ صادقه، جمال ستام، و برادران دانشمند او که به طبابت موکّل‌اند، جمال‌الدوله یوحزقیا و جمال‌الدوله یشوعا و یشعل» (قراگوزلو، 105).
تابوت دیگر جدیدتر است و به‌جای تابوت کهنۀ گم شده قرار گرفته است. این تابوت، که در پایان سدۀ 13ش ساخته شده است، نوشته‌ای به خط عبری دارد که ترجمۀ آن چنین است: «عمل عنایت‌اللٰه بن حضرت‌قلی تویسرکانی» (مصطفوی، 174). 
در بخش جنوبی مقبره صفه‌ای به عمق 90 سانتی‌‌متر، و روبه‌روی آن در بخش شمالی، شاه‌نشین قرار دارد که پارچه‌های رنگی، چراغهای گوناگون و محفظه‌ای استوانه‌ ‌شکل که نسخه‌ای از تورات را در میان دارد، آن را زینت داده‌اند (همو، 170).
یهودیان همدان در انتساب این مقبره به استر و مردخای شکی ندارند و معتقدند که در آنجا، به‌ویژه در ایام جشن پوریم، معجزه‌هایی رخ می‌دهد (جکسن، 169). با این حال، می‌توان پنداشت که بنا نشانی باشد از معبد باستانی ایشتَر (استر) و مَردوک (مردخای) بابلی که گفته‌اند در هزارۀ یکم ق‌م در همدان بنا شده بود (راهنمای...، 15).

مآخذ

راهنمای شهر همدان، شهرداری همدان، همدان، بی‌تا؛ قراگوزلو، غلامحسین، هگمتانه تا همدان، تهران، 1373ش؛ مشکوٰتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1348ش؛ مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه: آثار تاریخی همدان، تهران، 1332ش؛ نیز:

DA, vol. XVI; Jackson, A. V. W., Persia Past and Present, London, 1909.
بخشهای ایران‌شناسی، و هنر ایران و اسلام