استرالوپیتکوس

اُسترالوپیتِکوس \ ost[e,o]rālo-pitekus\ (درلاتین به‌معنی انسان‌ریختِ جنوبی)، سَرده‌ای (جنسی) از جانداران منقرض‌شده که خویشاوندان نزدیک، یا شاید نیاکان سردۀ هومو (سردۀ انسان) بوده‌اند. گونه‌های مختلف این سرده در طول دور پلیوسِن (3/ 5 تا 8/ 1 میلیون سال پیش) می‌زیستند و سنگواره‌های آنان از نقاط گوناگونی در شرق، جنوب و مرکز آفریقا به دست آمده است. 
استرالوپیتِسین ها (نامی غیررسمی که غالباً به مجموعۀ هومینیدهای انسان‌نمای نخستین داده می‌شود) هم با انسان‌ریختها (میمونهای آدم‌نما) و هم با سردۀ هومو دارای ویژگیهایی مشترک بودند: مانند انسان‌ریختها صورتهایی پیش‌آمده، و احتمالاً بدنی پرمو داشتند، اما مانند هوموها وضعیت بدنشان قائم بود و بیشتر اوقات بر دو پا راه می‌رفتند؛ مغز آنها نسبتاً کوچک، و نه‌چندان متفاوت از مغز انسان‌ریختهای امروزی بود، اما دندانهایشان بیشتر به دندانهای انسان شباهت داشت. برخی دانشمندان با بررسی استخوانهای دست استرالوپیتسینها بر این باورند که دست‌کم یکی از گونه‌های آنها توانایی ساخت نخستین ابزارهای سنگی مربوط به 5/ 2 میلیون سال پیش را داشته است. 
در شمار گونه‌های سردۀ استرالوپیتکوس اختلاف چشمگیری میان دانشمندان وجود دارد. برخی دانشمندان استرالوپیتسینها را در چند سرده طبقه‌بندی می‌کنند که عبارت‌اند از استرالوپیتکوس، ساحل‌آنتروپوس، اُرورین، کِنیانتروپوس، آردی‌پیتِکوس و پارانتروپوس. 

گونه‌های نخستین 

قطعه‌های سنگواره‌ایِ استخوانهای گونه‌ای که نخست استرالوپیتکوس رامیدوس نامیده، و بعداً به نام آردی‌پیتِکوس رامیدوس، تجدید طبقه‌بندی شد، در 1992-1993م در آرامیس، واقع در مرکز اتیوپی یافته شد. این بقایا که به 4/ 4 میلیون سال پیش تعلق داشت، گواه غیرمستقیمی از وضعیت ایستاده و راه رفتن بر دو پا بود (که با راه رفتن انسان‌ریختها مغایرت داشت). ویژگی دندانهای این گونه، هم به انسان‌ریختهای نخستین، هم به گونه‌های بعدی سردۀ هومو شباهتهایی داشت. 
مِیْو لیکی، دیرین‌انسان‌شناس بریتانیایی ـ کنیایی، در1995م گونۀ استرالوپیتکوس آنامِنسیس را براساس بقایای سنگواره‌ای کشف‌شده در کاناپوی (1994م) و خلیج آلیا (1988م) در کنیا، نام‌گذاری کرد. در این گونه، قطعه‌های جمجمه‌ای، به ویژه دندانها، به انسان‌ریختهای نخستین شباهت داشت، اما استخوانهای بازو و پا تکامل‌یافته‌تر بودند و نشان از راه رفتن بر دو پا داشتند. این بقایا مربوط به 9/ 3 تا 2/ 4 میلیون سال پیش بودند. استرالوپیتکوس آنامنسیس کهن‌ترین گونۀ سردۀ استرالوپیتکوس دانسته می‌شود. 
در 2001م بقایای سنگوارۀ گونه‌ای متعلق به 6میلیون سال پیش که در تپه‌های توگِن در مرکز کنیا یافت شد و اُرورین توگِنِنسیس نام گرفت، به‌عنوان کهن‌ترین هومینین اعلام شد. این گونه احتمالاً روی دو پا راه می‌رفت. 

استرالوپیتکوس آفارِنسیس  

وجود این گونه را نخست دانِلد یوهانسِن و تیمِثی وایت، دیرین‌انسان‌شناسان آمریکایی، در 1978م بر پایۀ بقایایی سنگواره‌ای مطرح کردند که مِری لیکی، دانشمند بریتانیایی، از محلی در لِـیِتولی در تانزانیا، و یوهانسن و موریس تایِب (طیب)، همکار فرانسوی او، از محلی در هادار در منطقۀ آفار (یا عَفار/ عَفَر) در اتیوپی گرد آورده بودند. این مکانهای باستانی همگی در درۀ نشستی شرقی قرار دارند. در محل باستانی لیتولی رد پای سه ا. آفارنسیس در خاکسترهای آتش‌فشانی حفظ شده بود که گواهی شگفت‌انگیز برای راه رفتن آنان بر دو پا به شمار می‌رفت. محل باستانی هادار حاوی 40٪ از اسکلت کامل زن بزرگ‌سالی بود که با نام لوسی شهرت یافت و نیز بقایای دست‌کم 9 فرد بالغ و 4 نوجوان که هم‌زمان دفن شده بودند و به «خانوادۀ نخست» مشهور شدند. این بقایا آشکارا نشان دادند که ا. آفارنسیس برای راه رفتن بر دو پا و دویدن تطابق کامل یافته بود، کاملاً راست می‌ایستاد، قدش به 100 تا 150 سانتی‌متر، و وزنش به 20 تا 50 کیلوگرم می‌رسید. جمجمه‌ای نسبتاً شبیه به انسان‌ریختها داشت، و حجم مغزش تنها کمی بزرگ‌تر از شامپانزۀ امروزین (400 تا 500 سی‌سی) بود و آرواره‌ای پیش‌آمده و دندانهای پیش و نیش بزرگ داشت. بقایای سنگواره‌ایِ این گونه مربوط به4 تا 3 میلیون سال پیش است. 
در1995م آرواره‌ای سنگواره‌ای شبیه به آروارۀ ا. آفارنسیس نزدیک کورو تورو در منطقۀ بحرالغزال در چاد، در حدود 400‘2 کیلومتری غرب درۀ نشستی شرقی، کشف شد. این بقایا مربوط‌به 5/ 3 تا 3 میلیون سال پیش بود و متعلق به گونه‌ای تازه دانسته شد که استرالوپیتکوس بحرالغزالی نام گرفت. 
یکی از مهم‌ترین یافته‌های اخیر، که در 2006م اعلام شد، کشف بقایای نسبتاً کامل اسکلت ا. آفارنسیس سه‌ساله‌ای است که در منطقۀ آفار به دست آمد. این نمونه مؤنث، و متعلق به حدود 3/ 3 میلیون سال پیش است و «سلام» نام گرفته است. 

استرالوپیتکوس آفریکانوس 

این نام نخست به سنگواره‌ای اطلاق شد که رِیمِند دارت، کالبدشناس استرالیایی اهل آفریقای جنوبی، در 1924م در تاونگ در شمال شرقی آفریقای جنوبی یافت. مشخص شد که سنگوارۀ تاونگ بقایای نمونه‌ای نابالغ یا جوان است. تا پیش از این کشف، بیشتر انسان‌شناسان خاستگاه انسان را آسیا می‌دانستند، نه آفریقا. در 30 سال پس از آن در بسیاری دیگر از محلهای باستانی آفریقای جنوبی بقایایی به دست آمد که سرانجام به ا. آفریکانوس منسوب شد. اکتشافهای بعدی این سنگواره‌ها در تانزانیا، کنیا و اتیوپی صورت گرفت و استخوان‌بندی نسبتاً کامل یک ا. آفریکانوس در 1996م در نزدیکی ژوهانسبورگ در شمال شرقی آفریقای جنوبی شناسایی شد. 
ا. آفریکانوس احتمالاً از تبار ا. آفارنسیس بوده، و حدود 3 تا 2 میلیون سال پیش در جنوب آفریقا می‌زیسته است. حجم مغزش (430-450 سی‌سی) در مقایسه با حجم مغز انسان امروزی (350‘1 سی‌سی) کم بود. قدش به 150 سانتی‌متر، و وزنش به 35-60 کیلوگرم می‌رسید. صورت، قاعدۀ جمجمه و دندانهایش در مقایسه با ا. آفارنسیس، مشخصاً کمتر شبیه به انسان‌ریختها، و بیشتر شبیه به انسانها بود.
انسان‌شناسان عموماً استرالوپیتسینها را به دو گروه عمده تقسیم می‌کنند: استرالوپیتسینهای کوچک‌تر با بدن سبک‌تر، معروف به استرالوپیتسینهای «باریک‌اندام» (ا. آنامِنسیس، ا. آفارنسیس و ا. آفریکانوس)، و 3 گونۀ سنگین‌تر، معروف به استرالوپیتسینهای «تنومند»، از سردۀ پارانتروپوس (پ. اِتیوپیکوس، پ. رُبوستوس و پ. بویْسی) که از گروه نخست تکامل یافته بودند. گروهی از دانشمندان این گونه‌های تنومندتر را نیز جزو سردۀ استرالوپیتکوس طبقه‌بندی می‌کنند. 

پارانتروپوس اِتیوپیکوس 

این گونه که متعلق به 7/ 2 تا 3/ 2 میلیون سال پیش است، نخستین گونه از استرالوپیتسینهای «تنومند» به شمار می‌رود. بقایای سنگواره‌های آن از درۀ رود اُمو در جنوب اتیوپی، و کرانۀ غربی دریاچۀ تورکانا در شمال کنیا به دست آمده است. کامل‌ترین سنگوارۀ به‌دست‌آمده از این گونه جمجمه‌ای است معروف به «جمجمۀ سیاه» که در 1985م در غرب دریاچۀ تورکانا یافته شد و متعلق به 5/ 2 میلیون سال پیش است. پ. اتیوپیکوس دارای همانندیهایی با پ. بویسی بود، همچون داشتن دندانهای آسیای بسیار بزرگ، استخوان کام و آرواره‌های کلفت، و استخوانهای برجستۀ گونه؛ اما در دیگر ویژگیهای ریخت‌شناختی، با ا. آفارنسیس همانند بود. 

پارانتروپوس رُبوستوس 

در 1938م و دهۀ پس از آن، رابرت بروم، دیرین‌انسان‌شناس اسکاتلندی‌تبارِ اهل آفریقای جنوبی، در دره‌ای نزدیک ژوهانسبورگ نمونه‌های استرالوپیتسینی را یافت و آن را سرده‌ای جدا از استرالوپیتکوسی دانست که دارت پیش از آن، بقایایش را در همان ناحیه یافته بود. او این گونه را به سبب دندانها و آرواره‌های بزرگش، ربوستوس (تنومند) نامید؛ اما جثۀ این گونه نسبتاً کوچک بود: وزن افراد این گونه میان 30 تا 40 کیلوگرم، و حجم مغزشان 523 سی‌سی بود. 
پ. ربوستوس در 8/ 1 تا 5/ 1 میلیون سال پیش می‌زیست. الگوی دندانها و رژیم غذایی تخصص‌یافتۀ آن که نخست در ا. آفریکانوس ظاهر شده بود، در استرالوپیتسینهای «تنومند» نمایان‌تر شد. دندانهای آسیای بزرگ و آسیای کوچک پ. ربوستوس بسیار بزرگ‌تر شدند و مجموعه‌ای از دندانهای آسیاکنندۀ مسطح را تشکیل دادند، در حالی‌که دندانهای پیش و نیش آن اندازۀ طبیعی داشتند. این امر نشان‌دهندۀ آن است که افراد این گونه برای تغذیه از مواد گیاهی سفت پرحجم و بدون ارزش تغذیه‌ای، تطابق یافته بودند. در برابر، دندانهای همانندتر ا. آفارنسیس نشان‌دهندۀ رژیم غذایی همه‌چیزخواری است که گوشت را هم در بر می‌گیرد. 

پارانتروپوس بویسی 

دامنۀ زیستگاههای شناخته‌شدۀ استرالوپیتسینهای «تنومند»، با کشف تازۀ لوییس و مِری لیکی، دیرین‌انسان‌شناسان بریتانیایی، به شرق آفریقا رسید. آنها سنگواره‌ای را در تنگِ اُلدِوِی در تانزانیا کشف کردند که در آغاز، زینجانتروپوس بویسی خوانده شد و امروزه پارانتروپوس بویسی نام دارد. از آن هنگام، بقایای بسیارِ دیگری در جاهای دیگر شرق آفریقا یافت شد. بقایای پ. بویسی مربوط به2/ 2 تا 3/ 1میلیون سال پیش است. این گونه با نخستین گونه‌های جنس هومو (5/ 2 تا 5/ 1 میلیون سال پیش) معاصر بود، از جمله با نیای مستقیم انسانهای امروزین، هومو هابیلیس (به‌معنی انسان ماهر)، که بقایای آن از محلهای گوناگون در مناطق جنوب صحرای آفریقا کشف شده است. 

پ. بویسی پرشمارترین گونۀ هومینینِ یافته‌شده تاکنون است. شمار افراد آن به صدها می‌رسیده است. این گونه دندانها و آرواره‌هایی بزرگ، اما بدنی کوچک داشت. وزن افراد آن میان 35 تا 50 کیلوگرم بود. 
سنگوارۀ پ. ربوستوس و پ. بویسی در کنار پستاندارانی یافت شده، که معمولاً زیستگاهشان علفزارهای خشک است. 
به نظر بیشتر دانشمندان، سردۀ پارانتروپوس از استرالوپیتسینهای «باریک‌اندام» تکامل یافته بوده، و بدون وارث تکاملی، منقرض شده است. بر سر آنکه کدام یک از دو گونۀ ا. آفریکانوس و ا. آفارنسیس نیای هومو هابیلیس (کهن‌ترین گونۀ سردۀ هومو) بوده است، میان دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد، گرچه بیشتر شواهد نشان از آن دارند که ا. آفارنسیس این نقش را داشته است. 

مآخذ

CE, 6th edition; EA, 2006 (under «Australopithecines»); EB, 2006, 2008; ME, 2008 (under «Australopithecines»). 
بخش علوم زیستی