استر

اِستِر\ ester\ ، دختری یهودی که بر پایۀ روایات عهد قدیم، قوم خویش را از کشتار جمعی رهایی بخشید و کتاب استر در کتاب مقدس به او و شرح ماجرای او اختصاص دارد. برخی این نام را با واژۀ ستاره در فارسی هم‌ریشه، و برخی با نام ایشتر، الٰهۀ بابلی، از یک ریشه می‌دانند (EJ 1, VI/ 906؛ «فرهنگ جدید...»، 392). 
از استر جز در کتاب مقدس و کتب دیگری که بر آن اساس مطالبی نوشته‌اند، آگاهی‌ای موجود نیست. در آنجا آمده است که وی چون والدین خویش را از دست داد، تحت سرپرستی عموزاده‌اش، مُردخای، قرار گرفت و ازآنجاکه سخت نیکوروی بود، به دربار پادشاه ایران، خشیارشا (و به گفتۀ عهد قدیم، اَخُشورُش) راه یافت (استر، 2: 5-10، جم‍‌ ). 
کتاب استر می‌گوید که خشیارشا از ملکۀ خود، وَشتی، رنجشی به دل گرفت، و در نتیجه، استر که در دربار او جایگاهی بلند یافته بود، جانشین ملکه شد (1: 10-19 و 2: 15-17). اما یکی از قدرتمندان دربار خشیارشا به نام هامان درصدد نابودی همۀ یهودیان ساکن در پارس برآمد (همان، 3: 5-6) و موافقت شاه را در این‌باره جلب کرد، تا آنجا که شاه فرمانی مبتنی بر هلاکت همۀ یهودیان قلمرو خویش صادر نمود (استر، 3: 7-13). 
چون مردخای از مضمون حکم آگاه شد، از استر خواست تا با وساطت نزد پادشاه، قوم خویش را از خطر نابودی برهاند. با اینکه این وساطت برای استر خطرناک بود، پذیرفت که برای نجات قوم، نزد پادشاه به شفاعت برخیزد؛ درضمن، برای موفقیت در اقدامی چنین مخاطره‌آمیز، از یهودیان خواست که سه روز به عبادت بپردازند و روزه بگیرند (همان، سراسر باب 4). تدبیر استر آن بود که پس از حضور نزد پادشاه، او و هامان را به ضیافتی فرا خواند؛ چون جشن برپا شد، پادشاه با عنایتی خاص به میزبان وعده داد تا خواهش او را، هرچه باشد، برآورد (همان، 5: 1- 8). در آنجا استر برای قوم خویش طلب بخشایش کرد و دشمنی هامان را، که سبب اصلی صدور فرمان هلاکت یهودیان بود، آشکار ساخت. جسارت و فداکاری استر سبب شد تا هامان را به فرمان شاه، بر داری که بنابر بدگویی هامان، برای مردخای آماده کرده بودند، هلاک کنند (همان، سراسر باب 7)؛ و همچنین فرمان قتل‌عام یهود در سیزدهم آذار را لغو کرد (همان، 8: 11-13). یهودیان، خرسند از نجات خویش، در روزهای چهاردهم و پانزدهم ماه آذار به جشن و سرور پرداختند (همان، 9: 17-21)؛ این قوم سنت روزۀ استر را ــ که در عبری بدان تَعَنیت استر گویند (مگیلا، 2a) و نیز جشن و شادمانی پس از آن را، که به عید پوریم شهرت دارد ــ همه‌ساله برگزار می‌کنند (کوهن، 141؛ EJ 1, VI/ 914, XIV/ 1074-1078). 
نویسندۀ متن عبری کتاب استر روشن نیست. ظواهر امر نشان می‌دهد که او می‌بایست یک یهودی متعصب بوده باشد که در ایران زندگی می‌کرده، و از نزدیک با آداب و رسوم ایرانیان، به‌ویژه آداب دربار، آشنایی داشته است. زمان نوشتن آن نیز بر ما پوشیده است و از 400ق‌م تا سدۀ نخستین ق‌م را حدس زده‌اند (شونفیلد، 135؛ نویهض، 356-357؛ پایک، 145؛ «فرهنگ کتاب...»، ERE, 505; 229؛ بِک، 114؛ نیز نک‍ : دائرةالمعارف...، 211). 
در باب ارزش دینی کتاب استر باید گفت که آراء کلیساها و شاخه‌های گوناگون مسیحی دربارۀ آن بسیار پراکنده بوده است، اما یهودیان برای آن کتاب ارزش بسیار قائل شدند و برخی از علمای ایشان بدان جایگاهی پس از تورات بخشیدند («فرهنگ کتاب»، 231-232). دربارۀ ارزش تاریخی کتاب استر نیز اختلاف است. برخی از صاحب‌نظران یهودی معتقدند که این کتاب افسانه و حکایت نیست، بلکه از وقایع تاریخ یهود، و مطابق با تاریخ واقعی ایشان است (لوی، 268-272)؛ اما بیشتر دانشمندان ارزش تاریخی آن را نفی کرده‌اند. به نظر ناقدان، کتاب استر افسانه‌ای صرف است که بدان ظاهری نیمه‌تاریخی یا تقریباً تاریخی داده‌اند («فرهنگ کتاب»، ERE; 229, 230، همان‌جا). با توجه به اینکه کتاب استر به لحاظ تاریخی قابل اتکا و استناد نیست، برخی از اسطوره‌شناسان این کتاب را در اسطوره‌های بین‌النهرینی و ایلامی جست‌وجو کرده، و معادلهایی برای بیشتر شخصیتهای آن در اساطیر این دو سرزمین یافته‌اند. آنان استر را معادل سریانیِ ایشتَر، مردخای را مردوک، هامان را هومبان (خدای مهم ایلامی)، و وشتی را خدابانوی ایلامی، مشتی، دانسته‌اند و این داستان را بازتابی از کشمکش هزارسالۀ دین ایلامی و دین بابلی درنظرگرفته‌اند (استر، 5: 10؛ ادی،173-174؛ شونفیلد، همان‌جا؛ دیویس،171-172؛ «فرهنگ‌کتاب»، ERE; 231، همان‌جا؛ «فرهنگ جدید»، 393). مقبره‌ای در گورستان کهنۀ یهودیان در همدان وجود دارد که یهودیان آنجا آن را آرامگاه استر و مردخای می‌دانند و از زیارتگاههای ایشان است (نک‍ : ه‍ د، استر و مردخای، مقبرۀ). 

مآخذ

ادی، سمیوئل کندی، آیین شهریاری در شرق، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1347ش؛ دائرةالمعارف الکتابیة، به‌کوشش صموئیل حبیب و دیگران، قاهره، 1988م، ج 1؛ کوهن، آبراهام، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمۀ فریدون گرگانی، به‌کوشش امیرحسین صدری‌پور، تهران، 1350ش؛ لوی، حبیب، تاریخ یهود ایران، تهران، 1324ق/ 1906م، ج 1؛ نویهض، عجاج، بروتوکولات حکماء صهیون، بیروت، 1990م؛ نیز: 

Beek, M. A., Geschichte Israels, Stuttgart, 1976; Davis, J. D., The Westminster Dictionary of the Bible, philadelphia, 1944; EJ 1; ERE, vol. X; Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary, ed. M. W. Jacobus et al., New York, 1936; «Megillah», The Babylonian Talmud (Ta'anith), tr. J. Rabbinowitz, London, 1990; The New Bible Dictionary, ed. J. D. Douglas, U. S. A, 1965, vol. I; Pike, E. R., Encyclopedia of Religion and Religions, New York, 1958; Schonfield, H. J., A History of Biblical Literature, New York, 1962. 
نوری شاهنگیان