استخر

در نیمۀ سدۀ 4ق‌ خراج‌ استخر با خراج‌ شهرهای‌ پررونقی‌ چون‌ شیراز قابل‌ قیاس‌ بوده‌ است‌ (اصطخری‌، همان‌، 137؛ ابن‌حوقل‌، 302) و مالیاتهای‌ سنگینی‌ كه‌ برخی‌ خاندانهای‌ ثروتمند‌ این‌ شهر می‌پرداختند، حكایت‌ از وضع‌ اقتصادی نسبتاً خوب‌ آنجا داشته‌ است‌ (نك‍ : اصطخری‌، همان‌، 123-124). در استخركرباسها و جامه‌های نیكو به‌دست می‌آمده، و به‌ دیگر شهرها صادر می‌شده‌ است‌ (ابن‌عبدربه‌، 253؛ اصطخری‌، همان‌، 135).
در دورۀ اسلامی‌ تا چندی‌ سكه‌هایی به خط پهلوی‌ با حروف‌ مخفف‌ «س‌ ت‌» (استخر) رایج بوده‌ است. همچنین‌ بعدها سكه‌هایی‌ مشابه‌، به‌ نام‌ خلیفه‌ یا والیان،‌ ضرب‌ شد كه‌ تاریخ‌ آنها به‌ 78ق‌ باز می‌گردد ( EI 2، همان‌جا؛ نیز نك‍ : مایلز، 366). پس‌ از 77ق‌ كه‌ ضرب‌ نوع‌ جدیدی‌ از سكه‌ با نوشته‌های‌ عربی‌ در قلمرو اسلامی‌ آغاز شد، مسكوكات‌ نقره‌ای‌ در شهرهای‌ مختلف‌ ایران‌ ضرب‌ شد. نمونه‌هایی‌ از این‌ دست‌ كه‌ در استخر ضرب شده است‌، تاریخ‌ 88 - 129ق‌ را دارد (اشپولر، 2/ 244- 245). ظاهراً در سالهای‌ 127-132ق‌ نیز در شهرهای‌ ایران،‌ از جمله‌ استخر، شماری‌ درهم‌ و اندكی‌ سكه‌های‌ مسین‌ زده‌ بودند كه‌ شعار عباسی‌ «قُلْ لا اَسْئَلُكُمْ عَلَیْهِ اَجْراً اِلّا الْمَوَدَّةَ فی‌ الْقُرْبى‌» (شورى‌/ 42/ 23) بر آن‌ نقش‌ شده‌ بود‌ (مایلز، 368). همچنین‌ در عصر عباسیان‌، استخر از اماكن‌ مشهور ضرب‌ مسکوکات نقره‌ در ایران‌ بوده‌ است. سكه‌هایی‌ از این‌ دوره‌ وجود دارد كه‌ تاریخ‌ ضرب‌ آنها 138 تا 167ق‌ است‌ (اشپولر، 2/ 250). 
طی كاوشهایی كه اشمیت‌ در خرابه‌های‌ استخر انجام‌ داد، نمونه‌هایی‌ از سفال دورۀ ‌اولیۀ اسلام‌، شامل‌ ظروف‌ بدون‌ لعاب‌ و كوزه‌های لعاب‌‌دار و نقاشی‌شده به‌دست‌ آمد (pp. 112, 113, 115). در میان‌ ویرانه‌های‌ استخر، چند ستون‌ شیاردار بدون‌ پایه‌ و چند نیم‌ ستون‌ كه‌آثار نخستین‌ مسجدشهر بوده است‌، هنوز پا بر جاست‌. گفته‌اند كه‌ این‌ مسجد در محل‌ یك‌ آتشكدۀ کهن‌ برپا شده‌ بود. بر یكی‌ از این ستونها بخشی از سرستونی‌ به‌ شكل‌ سر دو گاو دیده‌ می‌شود. سنگهای‌ بزرگ‌ این‌ ستونها ظاهراً از بقایای‌ بناهای‌ هخامنشی‌ در استخر بوده‌ است‌ (هرتسفلد، «ایران»، 276، «تاریخ‌»، 48؛ اشمیت‌، 106؛ مثسن‌، 221-222 ؛ واندن‌برگ‌، 23). به‌ روایت‌ طبری‌ (4/ 301) این مسجد را شریك بن اعور حارثی،‌ عامل‌ عبدالله‌ بن عامر در استخر، در 31ق‌ بنیان‌ گذارد. 
همچنین‌ در آثار جغرافی‌نویسان‌ مسلمان‌ از قلعۀ بزرگ‌ استخر، ساختۀ دورۀ ساسانیان‌ (واندن‌برگ‌، 27- 28)، سخن‌ رفته‌ است‌ (نك‍‌ : ابن‌حوقل‌، 272). این‌ قلعۀ سخت‌ مستحكم‌ و كهن‌، موسوم‌ به‌ استخریار (نك‍ : ابن‌بلخی‌، 156، 159)، یك‌ فرسنگ‌ وسعت‌ داشته‌، آب‌ انبارها در آن‌ بوده،‌‌ و در دورۀ اسلامی‌ امیری‌ بر آن‌ حكم‌ می‌رانده‌ است‌ (مقدسی‌، محمد، 446-447). این‌ قلعه‌ در شمال‌ باختری‌ استخر بود (لسترینج‌، 297) و همراه‌ قلعه‌های‌ پیرامون‌ آن،‌ «شكسته‌» و «شكنوان‌» (اشكنوان‌)، در قدیم‌ سه‌‌گنبدان‌ نام‌ داشتند. در زمان‌ ابن‌بلخی شكسته‌ و شكنوان‌ ویران‌ بوده‌اند (ص‌ 126، 156؛ قس‌: وصاف‌، 154). میان‌ دره‌ای كه‌ در استخریار بوده‌، آب‌ باران‌ جمع‌ می‌شده‌، و از سوی‌ دیگر به‌ صحرا جریان می‌یافته‌ است‌. گویند عضدالدولۀ دیلمی‌ در آن‌ سوی‌، بندی‌ بست‌ و آبگیری‌ بزرگ‌ با ساروج‌ و سنگ‌ و گچ‌ برآورد و در میانۀ آن‌، ستونهایی‌ تعبیه، و آنجا را مسقف‌ کرد و بر بالای‌ آن‌، كوشكی‌ عظیم‌ برآورد‌ (حمدالله‌، 120، 132؛ احمد زركوب‌، 23، 50-51). این‌ قلعه‌ مدتها برپا بود، تا اینكه‌ اتابك‌ جلال‌الدین‌ چاولی‌، حاكم‌ فارس‌، آن‌ را به‌ همراه‌ دیگر قلعه‌های‌ فارس‌، ویران‌ كرد (همو، 23). با این‌ حال‌،گفتنی‌ است‌ كه‌ در جنگ‌ و گریزهایی‌ كه‌ در ادوار مختلف‌ میان‌ جناحهای‌ رقیب‌ و دشمن‌ صورت‌ می‌گرفته‌، این‌ قلعه‌ به‌عنوان‌ پناهگاهی‌ مستحكم‌ و گاه‌ زندانی استوار، دست‌ به‌ دست‌ می‌گشته‌ است‌ (نك‍ : وصاف‌، همان‌جا؛ احمد زركوب‌، 88؛ فصیح خوافی، 279؛ میرخواند، 616؛ روملو، 267، 619؛ افوشته‌ای‌، 360-361؛ اسكندربیك‌، 22-23، جم‍ ؛ فسایی‌، 1/ 264، 433- 435، جم‍‌ ). دِلاواله‌ در 1621م‌ (كرزن‌، 2/ 165، 167)، و دو سده‌ پس‌ از او، زین‌العابدین شیروانی‌ (حدائق‌، 59) از آن‌ دیدن‌ كرده‌، و آنجا را مخروبه‌ یافته‌اند. سامی‌ وصفی‌ از ویرانه‌های‌ این‌ قلعه‌ و آبگیرهای‌ درون‌ آن‌ به‌ دست داده‌ است‌ (نك‍ : ص‌ 11-12).

مآخذ

ابن‌ ابی‌ الحدید، عبدالحمید، شرح‌ نهج‌البلاغة، به‌كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قاهره‌، 1379ق‌/ 1959م‌، ج 4؛ ابن‌اثیر، الكامل‌؛ ابن‌اعثم‌ كوفی‌، احمد، الفتوح‌، به‌كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1411ق‌/ 1991م، ج 2؛ ابن‌بلخی‌، فارس‌نامه؛ ابن‌حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌كوشش‌ یوهانس هندریک كرامرس‌، لیدن‌، 1938-1939م، ج 2‌؛ ابن‌خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1889م؛ ابن‌رسته‌، احمد، الاعلاق‌ النفیسة، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1891م‌؛ ابن‌عبدربه‌، احمد، العقد الفرید، به‌كوشش‌ احمد امین‌ و دیگران‌، بیروت‌، 1402ق/ 1982م، ج 6؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به‌کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350ش؛ ادریسی‌، محمد بن محمد، نزهة المشتاق فی افتراق الآفاق، به‌کوشش انریکو چرولی و دیگران، ناپل/ رم، 1970م، ج 1؛ اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌آرای‌ عباسی‌؛ اشپولر، برتولد، تاریخ‌ ایران‌ در قرون‌ نخستین‌ اسلامی‌، ترجمۀ جواد فلاطوری‌، تهران‌، 1364ش، ج1؛ همو، همان، ترجمۀ مریم‌ میراحمدی‌، تهران‌، 1369ش، ج2؛ اصطخری‌، ابراهیم بن محمد، مسالك‌ الممالك‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1927م‌؛ همو، مسالك‌ و ممالك‌، ترجمۀ کهن فارسی‌، به‌كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1347ش‌؛ افوشته‌ای‌‌، محمود بن هدایت‌الله، نقاوة الآثار، به‌كوشش‌ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ بارتولد، و. و.، جغرافیای‌ تاریخی‌ ایران‌، ترجمۀ حمزۀ سردادور، تهران‌، 1358ش‌؛ بلاذری‌، احمد بن یحیى، فتوح‌ البلدان‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1865م‌؛ پیگولوسكایا، نینا ویکتورونا، شهرهای‌ ایران‌ در روزگار پارتیان‌ و ساسانیان‌، ترجمۀ عنایت‌‌الله‌ رضا، تهران‌، 1367ش‌؛ تاریخ‌ سیستان؛ حدود العالم‌، به‌كوشش‌ مینورسكی‌، كابل‌، 1342ش‌؛ حصوری‌، علی‌، آخرین‌ شاه‌، تهران‌، 1371ش‌؛ حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب؛ حمزۀ اصفهانی‌، تاریخ‌ سنی‌ ملوك‌الارض‌ و الانبیاء، مطبعۀ کاویانی، برلین‌، 1340ق‌؛ خلیفة بن‌ خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، به‌كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1387- 1388ق‌/ 1967- 1968م، ج 1؛ دیاكونف‌، ایگور میخاییلوویچ، تاریخ‌ ماد، ترجمۀ كریم‌ كشاورز، تهران‌، 1357ش‌؛ دینوری‌، احمد بن داوود، الاخبار الطوال‌، به‌كوشش‌ عبدالمنعم‌ عامر، قاهره‌، 1960م‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌كوشش‌ عبدالحسین‌ نـوایـی‌، تهـران‌، 1349ش‌؛ زین‌العابدین شیروانـی، بستـان السیـاحة، کتـابخانۀ سنـایی، تهران، 1315ق؛ همو، حـدائق السیاحة، تهران، 1348ش؛ سامی‌، علی‌، «ویرانه‌های‌ شهر باستانی‌ استخر»، هنر و مردم‌، 1354ش‌، س‌ 14، شم‍ 158؛ طبری‌، تاریخ‌؛ فرصت‌ شیرازی‌، محمدنصیر، آثار عجم‌، بمبئی‌، 1314ق‌؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور، ادارۀ جغرافیایی‌ ارتش‌، تهران‌، 1362ش‌، ج‌ 103؛ فسایی‌، حسن‌ بن حسن، فارس‌نامۀ ناصری‌، به‌كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛ فصیح‌ خوافی‌، احمد بن محمد، مجمل‌ فصیحی‌، به‌كوشش‌ محمود فرخ‌، مشهد، 1339-1341ش، ج 1(2)؛ فلاندن‌، اوژن‌، سفرنامه‌، ترجمۀ حسین‌ نورصادقی‌، تهران‌، 1356ش‌؛ قدامة بن‌ جعفر، الخراج، به‌كوشش‌ محمدحسین‌ زبیدی‌، بغداد، 1981م‌؛ كرزن‌، جرج‌ ناتانیل، ایران‌ و قضیۀ ایران‌، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی‌، تهران‌، 1362ش، ج 2‌؛ كریستن‌سن‌، آرتور، ایران‌ در زمان‌ ساسانیان‌، ترجمۀ رشید یاسمی‌، تهران‌، 1351ش‌؛ گیرشمن‌، رومن‌، ایران‌ از آغاز تا اسلام‌، ترجمۀ محمد معین‌، تهران‌، 1355ش‌؛ لسترینج، گای، جغرافیای تاریخی سرزمینهای‌ خلافت‌ شرقی‌، ترجمۀ محمود عرفان‌، تهران‌، 1337ش‌؛ مبرد، محمد بن زید، الكامل‌، به‌کوشش‌ محمد احمد دالی‌، بیروت‌، 1406ق/ 1986م، ج 3؛ مجمل‌ التواریخ‌ و القصص‌، چ بهار؛ مسعودی‌، علی بن حسین، التنبیه‌ و الاشراف‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1894م‌؛ همو، مروج‌ الذهب‌، بیروت‌، 1385ق‌، ج 3‌؛ مصطفوی‌، محمدتقی‌، اقلیم‌ پارس‌، تهران‌، 1343ش‌؛ مقدسی‌، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌،1906م‌؛ مقدسی‌، مطهر بن طاهر، البداء و التاریخ‌، به‌کوشش کلمان اَمبو اوار (ض: هوار)، پاریس، 1899- 1919، ج 5؛ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، تاریخ روضة الصفا (چ انتشارات مرکزی، خیام، پیروز)، تهران‌، 1338-1339ش، ج 4؛ واندنبرگ‌، لوئی‌، باستان‌شناسی‌ ایران‌ باستان‌، ترجمۀ عیسى‌ بهنام‌، تهران‌، 1348ش‌؛ وصاف‌، تاریخ‌، ج 2؛ یاقوت‌، بلدان، ج 1؛ یعقوبی‌، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ‌، بیروت‌، 1379ق‌/ 1960م، ج 2؛ نیز:

Balcer, M., «Parthian and Sasanian Coins and Burials», Iran, London, 1978, vol. XVI; Bartholomae, AW ; Bickerman, E., «The Seleucid Period», CHI, vol. III(1); Bier, L., «A Sculpted Building Block from Istakhr», AMI, vol. XVI; EI 2 ; Frye, R. N., The Golden Age of Persia, London, 1977; Gotch, P., «The Imamzadeh High Altar and Subsidiary Monuments», Iran, London, 1971, vol. IX; Herzfeld, E. E., Archaeological History of Iran, London, 1935; id., Iran in the Ancient East, Tehran, 1976; id., «Recent Discoveries at Persepolis», JRAS, 1934; Matheson, S., Persia : An Archaeological Guide, London, 1976; Miles, G.C., «Numismatics», CHI, vol. IV; Reichelt, H., Avesta Reader, Strassburg, 1911; Schmidt, E., The Treasury of Persepolis and Other Discoveries in the Homeland of the Achaemenians, Chicago, 1939; Sellwood, D., «Minor States in Southern Iran», CHI, vol. III (1); Vanden Berghe, L., Archéologie de l'Irān ancien, Leiden, 1959; Walker, J., A Catalogue of the Arab Sassanian Coins, London, 1941-1967. 
محمدرضا ناجی‌ (دبا)